Hazarlarla ilgili mevcut bilgilerin çoğu Arap, İbranî, Ermeni, Bizans ve İslâv kaynaklarındandır. Çin kaynaklarında “T’u kue K’o-sa” şeklinde, Kuzey Asya’da On Uygur birliği içinde Hazar adına rastlanıyor. Kaynaklar farklı olunca Hazarların menşei hakkında da farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Hazarların güçlü olduğu dönemlerde Gürcü ve Ermeniler üzerine akınlar yaptığını dikkate almadan, Hazarların Gürcü ya da Ermeni soyundan olduğu gibi gayri ciddî görüşler bile vardır.1
Hazarları doğrudan As ve Alanlara bağlayan kaynaklara,2 As ve Alanların Türk olmadığı için itirazlar mevcuttur. Ancak, As ve Alanların Türklüğü meselesinin yeniden değerlendirilmesi gerektiğine inanıyoruz. Bölgede yaptığımız araştırmalarda özellikle Hıristiyan Alanların eserlerinin Türk mahreçli olmasının şüphe götürmez bir gerçek olduğunu müşahede ettik.3
Bugün Kuzey Kafkasya’da Türklüğü temsil eden boylardan Karaçay – Malkarların, kendilerinin As ve Alanların devamı olduklarına inandıklarını şahıs ve soy isimlerinde, damgalarında bu izleri taşıdıklarını gördük. Dolayısıyla Hazarların, As ve Alan mahreçli olmaları görüşüne, bu kavimlerin Türk olmadıkları noktasındaki itirazların yanlış olduğununa inanıyoruz.
Hazarların, Göktürk, Sabir, Hun, Suvar, Ağaçeriler, Akatzirlerin devamı ya da bir kolu olduğunu söyleyen görüşler de mevcuttur.4 Hazarlar, Orta Asya’da ortaya çıkan bir Oghurik Türk kavmidir5 şeklinde ifadeler yanında doğrudan Hunlara ve Proto-Bulgarlara bağlayanlar da görülür.6
Önceleri Tanrı dinine mensup olan Hazarlar, Bizans ve Araplarla olan münasebetleri sebebiyle Hıristiyanlık ve Müslümanlığı da kabul etmişler; dinî, siyasî ve kültürel tesirler neticesinde Grek ve Arap alfabesini de kullanmışlardır. 10. yy’dan sonra Musevîliğin Hazarlar arasında yayılması, Hazarların İbranî dili ve alfabesini kullanmalarına sebep olmuştur. Ancak, Grek, Arap ve İbranî yazılarından önce ve zaman zaman bu yazılarla birlikte damgalardan oluşan Göktürk yazısının bir versiyonunu kullanmışlardır. Hazarların bu yazıyla yazılmış olan eserleri Arap, Bizans, Rus ve Yahudiler tarafından neredeyse yok edilmiştir. Eski Hazar şehirlerinde yapılan arkeolojik kazılarda ele geçen birkaç Hazar damgası ve yazı örneği bulunmaktadır. Yaptığımız araştırmada, bilinen bu Hazar damgalarına ek olarak yenilerini tespit ettik.7
Göktürk yazısının Hazar versiyonuna Kiev Musevî Hazarlarının yazdığı mektubun altına 6 harfli ‘hukurim’ “ben onu okudum” kayıtlı metni, Tmutorokan (Phanagon)’daki kazılarda bulunmuş Hazar soy damgalarını örnek olarak verebiliriz.8
Tmutorokan (Phanagon)’daki kazılarda bulunmuş Hazar soy damgaları.9
Bilindiği üzre Hazarların tarihi, dilleri, kültürleri hakkında doğrudan bir kaynağa sahip değiliz. Ancak, Hasanlanı Nazir’in ‘Karça’10 adlı eserinde, orijinalinin Arap yazısı ve Hazar Türkçesiyle yazılmış, Kazak oğlu Botay oğlu Barlı adlı soylu bir kişiye ait olduğunu iddia ettiği 23 sayfalık eserde verilen bilgileri ve rivayetleri dikkate alıp bilinen Hazar tarihiyle mukayese ettiğimizde bazı boşlukların dolduğunu görüyoruz. Bu esere göre, Hazarların Kunnabar (Hun), Ceti, Nar, Hazar Ok, Boyrankuz ve Sibilgól adıyla ifade edilen dönemlerinin olduğu görülür.
Sibiller Dönemi: Sarışınlar, bal renkliler, sarı saçlı ak yüzlüler anlamına gelen “Sibillerin” Hazarların ataları olduğu ve bunların Kuzey Kafkasya, Azov, Karadeniz ile Ural nehri ve Dinyetper’in batı kısmı arasındaki yerlerin sahibi oldukları ifade edilmektedir. Bu bilgi, bilinen tarihle de paralellik gösterir. Sibillerin içerisinde Kunnabar (Hun)’ların bir bölümünün bulunduğu, bunlarla birlikte Ceti Nar, Hazar Ok, Boyrankız ve Sibilgüllerin ayrı hanlıklar olarak yaşadığı belirtilir.
Hazarların önceleri Hun Hakanlığına tabi oldukları ve Suvarlara çok yakın oldukları11 ve Atilla’nın oğlu Allak’ın12 Hazarlara Hakan olduğu yönünde görüşler yazılı kaynaklarda mevcuttur.
Ceti Nar Dönemi: Hazarların Ceti Nar döneminde, önce Sibiller devleti içinde ilk Agı Han, ikinci Sakı Han, üçüncü Cıkı Han, Hazarlara hanlık yapmıştır. Nar, altın ve kıymetli mukaddes ışığı ifade eder. Uygurlardaki Altın Yaruk gibi. Güne ışık veren, hayatı tertip eden yedi mukaddes ışık vardır ve bu yer, su, gök vb. Tanrıların tamamının gücü yani bütün dünyanın tek ve ulu Tanrısı Ceti Nar’dır. El-küfî, Fütûh adlı eserinde “Hazar hakanları, sefere çıktıkları zaman çok büyük bir çadırda yola çıkar ve çadırın tepesine altın bir nar takarlardı”13 diye yazmaktadır. El-küfî’nin bu kaydıyla Hazarlardaki Ceti Nar tabiri kavram olarak aynıdır.
Cıkı Han’ın dirayetsiz yönetimi ülkede karışıklıklara sebep olur. Akı Han’ın torunu Elgoşar, üç Sibil (Hazar) hanlığını birleştirip han olur. Elgoşar’dan sonra kızı Ayelik, hanlığı yönetir.
Hazar Ok Dönemi: Hazar Oklarını meydana getiren ve Sibillerin (Hazarların) hakanı olan Sabur ve Balgur hanlar da Hazar rivayetlerinde geçerler. Sabur Hanın başşehri Akacurt, Balgur Hanın başşehri ise Karacurt’tur.
Sabur Hanın ölümünden sonra rivayetlerde Künbermez adıyla halkına zulmeden bir hakan çıkar. Sabur Hanın torunu Sibilçi, zindandar kurtulup Künbermez’i yenerek Hanlığı alır ve Sabur Hanın torunu olan Huray’la evlenir. Burada Hun ve Suvar yakınlığını görmekteyiz. Çocuklarına Hazar Ok adını verirler. Hazar Ok, Sabur Han ve Balgur Han’dan kalan Akacurt ile Karacurt hanlıklarının tek hanı olur. Başşehri Temirkan Kala olarak bilinen şehirdir.
Boyran Kız Dönemi: Hazar Ok’tan sonra kızı Boyrankız tahta geçer. Boyrankız, Sabar Hanı ile evlenir. Boyrankız’ın kayıtlarda geçen Boariks ile aynı şahıs olması muhtemeldir.
Hazarların, Hunlardan sonra Saburların yönetimi altına girdiği tarihî kayıtlarda bulunmaktadır. Hazar Ok’ların devlet sınırları Beştav Kapı, Temirkan Kala, Terek Su, Sulak Su arasındaki bütün düzlükleri içine almaktaydı. Bu bölgeye Barsilya adı da verilmektedir.
Batı Göktürklerinin bu bölgeye gelip hâkimiyetleri altına aldıkları dönemde (550-630) Kumanlar ve Bulgarlarla birlikte Hazarlar, Sabarların yönetimi altında Batı Göktürk Devleti’nin yönetimi altına girerler. Hazar ve Sabarların birleşik oldusuna da Birsil (Barsıl) denilmekteydi. Hazar, Sabar, Alan, Bulgar boyları Sibil adıyla birleşmişler, ordularına da Birsil (Barsıl) denilmiştir.
Hazarların şimdiye kadar bilinen tarihi, bu dönemden sonra başlar. Batı Göktürk Devleti içerisinde 558’den 630’a kadar Hazar Hanlığı olarak yaşayan Hazarlar 630’da Göktürk Devleti’nin yıkılmasından sonra kendilerini Göktürklerin devamı olarak sayarlar, Göktürklerde olduğu gibi bu dönemden sonra Hazar hanları, Açina (Asena-Aşina) soyundan seçilmeye başlanır. Göktürk yönetimindeyken de Hazar Hanı olan Bulan Han, Açina soyundandır.
Hazar Devleti, tarihî seyir içerisinde genişleyen toprakları arasına birçok ülkeyi almış; Sabirler, Bulgarlar, İslâvlar, Macarlar, Peçenekler ve Kuzey Kafkasya uzun zaman Hazar yönetiminde kalmıştır. İbirye, Albanya, Ermenistan, Gürcistan, Pers ve Araplarla uzun yıllar süren savaşları olmuştur. Bugün Rusça Verlehneye adı verilen Belencer-ÇirYurt 750’ye kadar Hazarların başkenti olmuştur. 750’den sonra 200 yıl İtil şehri ve Sarkel, Hazarlara başkent olmuştur. Hazarlar, Kiev, Çerson, Çufutkala, Feodosia, Tmutorokan (Phanagonia) ve Olbiz gibi önemli şehirlerin de kurucularıdır. IX.yy ortalarında Kıpçaklarla birlikte Hazarlara karşı saldırılar başlar. M.S. 854’ten itibaren Kabarlar, Macarlar, Kalizler ve Bulgarlar Hazar yönetiminden ayrılırlar.
Bu dönemden itibaren Hazarlara karşı Rus saldırıları da başlamıştır. 864’de Kiev, 884’te Sarkel, Rus yönetimine geçer. 965’te Hazar Devleti, Ruslar tarafından tamamen yıkılır. Siyasî varlığı sona eren Hazarların bir kısmı Azak ve Kırım’da beylikler kurarlar. Bu beylikler de 1016’da Rus yönetimine girer. Hazarların bir kısmı da İdil ve Terek boyları ile Kuzey Kafkasya’ya çekilmişler, buralarda küçük Hazar beylikleri kurmuşlardır. Bu beylikler 1030’da Kıpçak yönetimi altına girerler.
Dağılan Hazarlar, Kıpçak, Peçenek ve Selçuklular arasına karışırlar. 1237 yılında Hazar Devleti’nin hâkim olduğu topraklar, Batu Han’ın Saray şehrini başşehir yapıp Altın Orda Devleti’ni kurmasıyla Altın Orda hâkimiyeti altına girer. Kımı ve Azak Hazarlarının kalıntılarının bugünkü Karaylar, İdil boyundakilerin bir kısmının ise Çuvaşları oluşturan etnik gruplardan olduğu farz edilmektedir.
Kuzey Kafkasya’daki Hazar kalıntılarının kimler olduğu hususunda ise bilgi bulunmamaktadır. Bölgede yaptığımız araştırmalar sırasında bugün Gürcistan’ın kuzeyinde Kabartı-Malkar sınırında yaşayan ‘Ebzelerin Hazarların Kuzey Kafkasya’daki kalıntısı olduklarına inanıldığını müşahede ettik.
Hazar hanlarının silsilesinin bir kısmının Hazar Hakanı Yusuf’un Hadaii b. Şarput’a yazdığı mektupta kaydedildiği görülür.14 Hazar hanları hakkında bundan başka bir bilgiye kaynak eserlerde rastlanmamaktadır. Hazarların asıl hanlarının yanında ikinci han ya da Küçük Hanlık adını verdikleri bölge hanlarının da olduğu bilinmektedir.
Hazar Hanı Yusuf’un verdiği soy kütüğünde belirttiği hanların öncelerinin ve sonra gelenlerinin Kaçak oğlu Botay’ın15 verdiği bilgileri ve rivayetleri dikkate alarak Hazar hanlarının soy kütüğünü 22. sahifedeki şekilde gösterebiliriz.
Ayrıca, Büyük Hazar hanlarının yanı sıra Akayurt, Karayurt, Kagantur Kalasında hüküm süren Kender Kagan adı verilen küçük beylikler de vardı. Bu bölgede hüküm süren hanlar, Kozbulan Han’ın soyundan olup sırasıyla Elbulan, Alphazar, Savtangil, Alpsibil, Tarmuç, Bacur, Alpbacur, Erbüyük, Appak, Bazuran ve Kozbulan’dır.16
Hazar bölgesi Kuman yönetimine gridikten sonra 1054-1066 yıllarına kadar ufak hanlıklar devam etmiştir. En önemlisi Malcaran’dır. Malcaran Hazar hanlarının bilinenleri sırasıyla Turnagil, Kuştangil, Alpkorsun, Curanak, Kortangil, Alpsil ve Appiy Han’dır.17
Verilen bu bilgilerin Bizans ve Arap kaynaklarıyla mukayese edildiğinde Hazar araştırmaları için faydalı olacağı kanaatindeyim.
Dipnotlar
1- Kuzgun, Şaban, Hazar ve Karay Türkleri, 1993, Ankara, 47. s
2- Kuzgun, Şaban, a.g.e. 48. s
3- Doğan, İsmail, Kafkasya’daki Göktürk (Runik) İşaretli Yazıtlar, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000 (bkz. Açıklamalar ve notlar bölümü)
4- Kuzgun, Şaban, a.g.e. 45-46. s
5- Brovk, Kevin Alan, The Khazar Fortress of Sarkel, Http:// www.k.hazaria.com/sarkel..html
6- Kuzgun, Şaban, a.g.e. 48.s
7- Doğan, İsmail, a.g.e. Açıklamalar ve notlar bölümü.
8- Brovk, Kevin Alan, The Khazar Fortress of Sarkel, Http:// www.k.hazaria.com/sarkel..html
9- Brovk, Kevi Alan, a.g.e.
10- Hasanlanı Hazir (Anttezli), Karça, Ömürleden Tahsala, Sibitli, Sibirlen, Hazar Ellezi, Birsil Karaçay, 1994, Çerkesk
11- Kuzgun, Şaban, a.g.e. 49.s
12- Hazarlar Maddesi, Büyük Larousse, Gelişim Yayınları, 1986 İstanbul
13- Kuzgun, Şaban, a.g.e. 100.s
14- Kuzgun, Şaban, a.g.e. 49.s
15- Hasanlanı Nazir, a.g.e. 414-421.s
16- Hasanlanı Nazir, a.g.e. 420-421.s
17- Hasanlanı Nazir, a.g.e. 421.s
