GİRİŞ
Tarihte ilk Tuva- (Tuba) Tıva Devleti 261 yılında kurulmuştur. Söz konusu bu devlet 550’de Kuzey Çin topraklarını fethetmiştir. Tuva Devleti 6. asrın sonunda Göktürk Devleti tarafından yıkılmıştır. Tuvalar 7. asrın sonuna kadar Göktürklerin, 13. asırdan 18’inci asra kadar Moğolların hâkimiyetinde yaşadılar. 1756-1914 yılları arasında Tuvalar Çin hâkimiyeti altında kaldılar. 1914 yılında Tuva bölgesi Rusya’nın eline geçti.
1Tuva Türkü Orta Asya’nın en eski yerli halklarından biridir. Tuva Türklerinin çekirdeğinin M.Ö. 8-3. asırlarda meydana geldiği, arkeolojik araştırmalarda ortaya çıkmıştır.2 Tuvalar eski literatüre göre Sayan, Soyat, Kırgız, Uygur devletlerinin oluşumunda yer almışlardır.
Tuva Türklerinin dili Türk dilleri grubuna dahildir. Tuva Türkçesi, Moğolcanın en fazla etkilendiği Türk lehçesidir. Yaşayan Türk lehçeleri arasında eski Türkçeye en yakın dil Tuva lehçesidir. Yaptığımız araştırmalarda, Türkiye Türkçesi ile birçok kelimenin ortak olduğunu gördük. Bunlardan bazıları ak, at, baş, bilek, bel, dağ, demir, kulak, kurt, süt. Türkiye Türkçesi ile olan farklılıklar ise, daha çok ses değişmelerinden kaynaklanmaktadır. Bunlara örnek verecek olursak, yenge-cenge, taş-daş, göl-höl, yürek-cürek, tilki-dilgi…
Tuva Türkleri çok dindardır. Günümüz Türk dünyasında Budizmi resmî din olarak kabul eden tek Türk topluluğu da Tuvalılardır. Resmî din olmayan fakat halkın daha çok inanıp yaşadığı din ise Şamanizmdir.3
Tuva, 1944 yılında Rus işgali altında parlâmentonun aldığı bir karar ile S.S.C.B.’nin bir parçası olmuştur. Ekim 1961’de otonom bölge, S.S.C.B.’nin 1990 yılında dağılmasıyla Mart 1991’de özerk devlet hâline gelen Tuva Cumhuriyeti daha sonra Rusya Federasyonuna bağlanmıştır.4
COĞRAFÎ KONUMU
Asya’nın merkezinde bulunan Tuva Cumhuriyeti bir göller ve nehirler ülkesidir. Tuva Cumhuriyeti, Yenisey Nehrinin yukarı havzasında Batı Sayan dağlarıyla, Tanıola dağları arasında Moğolistan sınırlarında yer alır. İklimi çok sert olup, kara iklimidir. Ülkenin yarısı ormanlarla kaplıdır. 400’e yakın irili ufaklı göllerin içerisinde olan Tuva yeşillikler harikasıdır. Önemli gölleri, büyüklüklerine göre Azas, Tere, Höl, Çağatay, Süt, Höl, Hindiktiğ-höl, Noyan-höl’dür. Nehirler ve göller balık açısından çok zengindir. Tuva Cumhuriyetinin yüzölçümü; 171.300 km2’dir. Başkenti; Kızıl şehridir. Başkent Kızıl (eski adı: Hem-Beldiri) Yenisey vadisinde 1914’te çarlık döneminde, Belotsarsk adıyla kurulmuştur. Şehir iki akarsuyun birleşme noktasındadır. Şehre Tuvanın bağımsızlığına kavuştuğu yıllarda (1917-1921) Hem-Beldiri (gece giden su) adı verilmiştir. 1944 yılında şehrin adı yerli komünistlerin girişimiyle eski adı olan, Hem-Beldiri’den Kızıl’a çevrilmiştir. Diğer önemli şehirleri; Turan, Ersin, Aktoprak, Baysüt, Cadan, Narın, Haral, Emi’dir. Türk toplulukları arasında kendi vatanlarında azınlık durumuna düşmeyen tek Türk topluluğu Tuvalılardır.
310.000 nüfusun yaklaşık % 61’ini Tuvalılar oluşturur. Ülke 14 bölgeye (rayon) ayrılmıştır.5 Su ve süt Tuvalılarda son derece kutsal sayılmakta, temizliğin ve sağlığın sembolü olan ak süt hem itibar edilen konuklara ikram edilmekte hem de tabiata duyulan saygıyı ifade etmek için yere saçılmakta. Tuvalılar, yenilen içilen her şeyin tabiattan elde edildiğine inanmaktadırlar. Bunun için tabiata son derece saygılı olan Tuvalılar, Arcan denilen su pınarlarının başlarına diktikleri levhalara suyun kanunlarını yazmışlardır. Bunlar suyun temiz tutulmasını, suyun başında yüksek sesle konuşulmamasını, suya tükürülmesini, su başında içki içilmemesini vb. isteyen maddelerden oluşmaktadır.
EĞİTİM
Tuva’da 1930 yılında Lâtin, 1940 yılından sonra Rusların baskısı ile Kiril alfabesi kullanılmıştır. Son zamanlarda yeniden Lâtin alfabesine dönüş tartışmaları başlamıştır. Tuva Cumhuriyetinde 157 ortaokul, 6 teknik okul, 1 üniversite bulunmaktadır. Tuva dilinde yılda 289.000 kitap, 2 dergi (69.000 tiraj), 5 gazete (12.066.000 tiraj) yayınlanır.6
NÜFUS
Tuva Cumhuriyeti’nin nüfusu: 310.000’dir. Nüfusun % 61’ini Tuvalılar oluşturur, % 31 Ruslardan, % 3,7’si diğer milletlerden oluşmaktadır. Ayrıca Rusya Federasyonunda (80.000) Moğolistan’da (24.000) Tuva Türkünün yaşadığı tahmin edilmektedir.7
EKONOMİ
Tuva Cumhuriyeti’nin ekonomisi genelde tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Ziraat ve hayvancılık için bereketli vadi ve ovalar, bunları yetiştirmek için her türlü elverişli koşullar mevcuttur. Hayvancılık gelişmiştir. 1,229.000 küçük baş hayvan, 201.000 büyük baş hayvan yetiştirilmektedir. Patates ve karpuz ekimi hayli fazladır. Bir miktar buğday ve arpa ekimi de yapılmaktadır. Sanayide önemli yeri, hammadde çıkarılması faaliyetleri almaktadır. Bununla beraber kereste imalâtı, gıda maddeleri üretimi, hafif sanayinin bazı kolları gelişmiştir. Tuva Cumhuriyeti madenler bakımından zengindir. Özellikle kömür, demir, bakır, çinko, kurşun, nikel, civa, kobalt, asbest ve altın gibi maden rezervleri boldur. En önemli sanayi kuruluşları; başkent Kızıl ve çevresinde toplanmıştır.8
SONUÇ
Bilindiği üzere, Türkler ana hatları ile batıda Balkanlardan, doğuda Büyük Okyanusa, kuzeyde Buz Denizinden, güneyde Tibet’e kadar olan sahada yaşarlar. Yaklaşık 12.000.000 km2’lik bir sahaya yayılmış olan Türklerin toplam nüfusu en basit hesapla 250 milyon civarındadır. Dünya Türkleri arasında hem politik hem demografik konumu yönünden birinci sırayı Türkiye Türkleri almaktadır. Türkiye’den sonra en fazla demografik, ekonomik, belki de politik potansiyele sahip olan Türk toplulukları, Kafkasya ve Orta Asya’da bulunmaktadır. Orta Asya dediğimiz (Türkistan’da) tarih, din, dil birliği olan Türk soylu topluluklar yaşamaktadır. Bizler de bu topluluklardan Tuva (Tıva) Türk topluluğunu tanıtmaya çalıştık. İlerde diğer Türk akraba ve topluluklarını da tanıtmaya çalışacağız. İnanıyoruz ki 21. asır Türk asrı olacaktır.
DİPNOTLARI
1. Dünya Plâtformunda Türk Dünyası, Prof. Ramazan ÖZEY, İstanbul 1997, s. 266.
2. Türk Dünyası, Attila ŞİMŞEK, Ankara 1998, s. 116.
3. Anayurttan Ata yurda Türk Dünyası, cilt, 4, sayı.13 s.25.
4. Türk Dünyası ve Türk Toplulukları İle İlişkiler, Erol MÜTERCİMLER, İstanbul, 1997, 2.267.
5. Ramazan ÖZEY, a.g.e. s. 267.
6. Sovyetler Birliği sonrası bağımsız Türk cumhuriyetleri ve Türk toplulukları, İstanbul 1992, TOOB. s. 350.
7. Sovyetler Birliği sonrası a.g.e. s. 352.
8. Anayurttan Ata Yurda. a.g.e. s.26.
