TOFALARIN dili kadim Uygur ve kadim Oğuz kabile ittifakları terkibine dahil olan Türk kabilelerinden birinin esasında meydana gelmiştir. Bu dil Tuba, Karakaş, Karagas olarak da adlandırılmıştır. Tofa sözü kadim kabile adı olan Dubo sözü ile ilgilidir. Bu dil leksik, fonetik ve gramatik yapı açısından Tuva diline çok yakındır. Tofa dilini Tuva dilinin diyeleği olarak adlandıranlar da vardır.2 Bu dilin yazısı yoktur. Bu dilde basılmış eser olmadığı gibi onun kadim yazılı âbideleri de yoktur.
Bu dil veya diyelek demek mümkün ki, tedkik olunmamıştır. 1917 inkılâbına kadar bu dil hakkında küçük kayıtlara rastlamak mümkündür (M.A. Castren, N. F. Katanov). Sovyet devrinde bu dille N. P. Dırenkova meşgul olmuş ve küçük bir makale neşretmiştir.3 Son yıllarda V. İ. Rassadin bu dilin leksik-fonetik yapısını incelemeye çalışmış ve ilk defa olarak bu dilin monografik tahlilini vermiştir.4
Türk lehçeleri içerisinde etnik bir gurup teşkil eden Tofaların dilini topu topu 600 kişi konuşur.5
Tarihen Krasnoyarsk vilâyetinde beş ulusta birleşen halkın devamı sayılan Tofalar, bu adları 1930’da oturak (yerleşik) hayata geçene kadar korumuşlardır. 1. Karakaş / Karagas (Sarık kaş), 2. Kantak (kaş), 3. Yugdin (Kara Çogdu), 4. Silpikur (Ak Çogdu), 5. Mancur (Çeptey).6 Şimdi onlar esasen İrkutsk vilayetinin Nijneudin kazasında toplanmışlardır.
Bu dil esasını kadim Oğuz ve kadim Uygur dillerinden almış, sonraları Moğol, Mançur ve Rus dillerinin tesiri altında kalarak muayyen değişikliklere uğramıştır. Bu değişiklik kendisini daha çok dilin leksik terkibinde gösterir.
SÖZ HAZİNESİ
Tofa dilinin leksik terkibinin esasını halis Türk menşeli sözler teşkil eder. Şöyle ki ad, alâmet, keyfiyet ve hareket bildiren sözler arasında umumî Türk karakteri taşıyan binlerce söz vardır. Meselâ:
aas (ağız), ada (ata), ak- (akmak), aksa, altıskı (altıncı), alton (altmış), arı, aş, aş- (aşmak), at, bağa (kurbağa), baldır, baldırğan, balık, bar, bat, beri, bil, bilek, bire, boğ, borsuk, boş, börü (kurt), buduk (budak), bulak (pınar), burunkarı, daau (dayı), de, dışkarı, diriy, diş, dolu, dört, dörten, dörten altı (46), dur, en, et, helin (kelin), ığla- (ağlamak), ıt, ihi, inek, kal, kan, kar, karangı, katığ (berk), kevze- (gevşemek, geviş getirmek), kılık, kıska (kısa), kış, kışkır, klak (kulak), korak (göz), korhok (korkak), koşa (komşu), kurt, kuru- (kurumak), kus- (kusmak), men, orun (yer), ol (o), ölüm, sarañ (hasis, cimri), sen, sın, sook (soğuk), suğ (su), süt, tapta, tebe (deve), toprak, uluğ (büyük), utt (unut), uzun, üs, yuhu (uyku) ve saire.
Misâllerden de görüldüğü gibi bu sözler esasen Oğuz, Uygur ve kısmen de Kıpçak dillerinin leksik terkibi ile uygunlaşıyor.
Bununla birlikte Tofa dilinin leksik terkibinde kadim Türk tabakası da açık aşikâr seziliyor:7
balığ (yara), cığır, deskin- (dönmek, dolaşmak), ergek (parmak), ibi (ev geyiği), kaş (rüzgâr), kısıl (mağara) kun- (almak), oruk (yol), ötkün- (taklit etmek), uğ- (kaldırmak), ürün (ceviz içi) vesaire.
Tofa dilinde Moğol dili ile müşterek olan (pek muhtemel ki Türk dillerinden Moğol diline geçen) pek çok söz kullanılır:
ağa, ala, añ (vahşi), añçı (avcı), ayak (büyük), bağa, belge- (göstermek, bildirmek) boduğ (renk), çeriğ (ordu, kadim çeri, yani asker), dalay (deniz), er, demir, kab, kara, karanğı, kon- (gecelemek, konmak), kök, küç, mal, ulus (aile) ve saire.
Buna ilâve olarak Tofa dilinde aynı zamanda Sibirya Türk dillerinin leksik terkibinde müşahede edilen, menşei malûm olmayan pek çok söz dahi vardır:8
adıç (avuç), dıdım (cesur), erhi (ihtiyar, yaşlı), esır (kartal), hağ- (bağlamak), heleske (kertenkele), hök (ağız), hömük (kar), huymak (kül), uçar (şelale) vs.
Tofa dilinin leksik terkibinde aynı zamanda Samoyed dilinden sözler de vardır:
aza (şeytan), dalhan (un), ire (ayı), kayha- (şaşırmak), kılhan (kaşık), ku (kayın ağacı), se (küçük kova), törhe (fıçı, kova) gibi.
Tunguz-Mançur dillerinin unsurları da bu dilde kendisini gösterir: haak (kızak), kiik (ses) gibi.
Burada aynı zamanda mühim miktarda Moğol dilinden geçen sözler de vardır:
alban (vergi), amdan (tat), amsi- (tatmak), arbın (bol), dübek (rahatsızlık, huzursuzluk), emdik (vahşi), haram (hasis, cimri), hirim (kayış), hadak (1. kumaş, 2. parça?), nehe- (kovmak), seleme (kılıç), talın- (gitmek) gibi.
Rus dilinden geçen sözler de kullanılır:
patron, piston, drop, mila, ispiske, mañmar (ambar), druba, bidro, turme, pol, batinha, brezent, mermişel, sovet, maşin, tılgram.
SES BİLGİSİ
Tofa dilinin kendine has ünlü ve ünsüzler sistemi vardır.
Burada 9 normal, 9 faringal9 ve 9 uzun ünlü vardır. Uzun ünlüler fonematik karakter taşır. ol (o)-ol (oğul, o uzun), al (a kısadır)-âl (köy), ay (a kısadır)-ây (bitki).
Tofa dili için diftong (ikili ünlü) sesler karakteristik değildir. Onlar ancak kombinator (birleştirici) hususiyete maliktir.
Tofa dilinde söz ortasında y ünsüzü yerine d ünsüzünün bol bol kullanıldığı müşahede olunur. adah (ayak), kudruk (kuyruk) gibi.
Söz sonunda g-ğ ünsüzlerinin muhafazası (uluğ, sarığ, suğ, budag), ünlülerle kendisini gösteren birincil uzanma hâdisesi, söz başında y > ç ve k > h nöbetleşmesi ve saire bu dil için seciyevîdir (karakterizedir).
Bu dilde ön ve arka damak ünlülerinin birbirini izlemesi, yani büyük ünlü uyumu (sinharmonizm), kendisini belirgin şekilde gösterir:
baarsık (bağırsak), bağa, bayır (neşe), baldırğan, balığ (yara), bütün, elcek, eldik, kelken, küş (güç), orta, oruk (yol), sarığ.
Alınma sözlerde ise damak [küçük ünlü] uyumu bozulabilir.
Dudak [yuvarlak ünlü] uyumuna gelince, şunu kaydetmek mümkündür ki, Tofa dilinin de sözün üçüncü ve sonraki hecelerinde, özellikle eklerde buna rastlanmaz. Meselâ:
boolarım (tüfeklerim), kuskun (karga), kuyulka (hediye), kuduruk (kuyruk), hündüs (gündüz), bulut vs.
Tofa dilinde rengârenk, çeşit çeşit fonetik hâdiseler pek yayılmıştır:
Benzeşmeye örnekler: añna-=anney- (avlamak), barıksa-=barıkse- (gitmek), itek=etik (ayakkabı), şubar=şıbar (alaca).
Ön ses türemesi (protéza)’ne örnekler: ışkol, ispişke, uruçka.
İç ses türemesi (épéntéza)’ne örnekler: töbörök (tvorog), kıramıtı (gramota).
İç ses düşmesi (réduksiya)’ne örnekler: klak (kulak), helin=helni (gelini), alıp=alpım (yüz).
Son ünlü silinmesi (eliziya)’ne örnekler: kara at (karat), ekkç er (eker), ekkr at (ekat) vs.
YAPI BİLGİSİ
Tofa dilinin morfolojik yapısı esasen Tuva dilinin morfolojik yapısı ile aynıdır. Burada da kemiyet (teklik çokluk) ulamı -lar, -ler, -nar, -ner, tar-, -ter ekleriyle meydana gelir. höller, taştar, ögler, neştar (ağaçlar), kırgannar (yaşlılar), aktar gibi. Bununla birlikte teklik-çokluk hususî –ılışkı ekiyle de oluşabilir. Meselâ:
ahalışkı (büyük kardaşlar), ubalışkı (büyük bacılar) vs.
Tofa dilinde iyelik ulamı Oğuz gurubu dillerinden o kadar da farklı değildir.
Tekil 1. şahıs : –m, -ım (atam, daçım), Çoğul 1. şahıs: -bıs, -bis, -ıbıs, -ibis (atabıs, daçıbıs)
Tekil 2. şahıs : –n, -ın, (atañ, daçıñ), Çoğul 2. şahıs: -nar, -ner, -ınar, -iner (atanar, daçınar)
Tekil 3. şahıs : –ı, -sı, -zı (atası, daçı) –ı, -sı, -zı (atası, daçı)
Oğuz gurubu dillerinden farklı olarak 2. şahsın çoğulunda –nar, -ınar ekleri kullanılır. Buna ilâve olarak 3. şahısta sonu ünsüzle biten sözlere de –sı eki bitiştirilir. Burada aynı zamanda –zı eki de kullanılır.
Tofa dilinde 7 hâl şekli kabul edilir.10 Bu hâl eklerinin altısı Oğuz gurubu dilleri ile (eğer kadim yönelme hâlini ve eklerinin çok varyantlı oluşunu nazara almasak) demek mümkün ki, aynıdır:
1. yalın hal : —-
2. ilgi hâli : -nın, -tın
3. yönelme hâli : -ga, -ge, -ka, -ke
4. yükleme hâli : -nı, -tı
5. bulunma hâli : -da, -de, -ta, -te
6. ayrılma hâli : -dan, -den, -tan, -ten
Tofa dilinde –da, -de, -ta, -te ekleriyle meydana gelen şekiller yedinci hâl, hususî hâl olarak kabul edilir. Meselâ şeyda işivit (çayın birazını iç), plyameda han (ekmekten ver) gibi.
Tofa dilinde sıfatın mukayese dereceleri daha çok sintaktik yolla ortaya çıkar. Morfolojik yolla derece anlamı vermek o kadar mahsuldar değildir. Öyle ki bu dilde biz ancak azaltma derecesi oluşturan –sıg, -sim, -sın, -sıngı ekini (aksım, aksıngı, sarıgsım) ve çoğaltma derecesini husule getiren –kırı, -giri ekini (dagırı çer, sütkürü inek) müşahede edebiliriz.
Bu dilin sayı sistemi umumiyetle Sibirya Türklerinin (Altay, Yakut, Şor vs.), bilhassa Tuva dilinin sayı sistemi ile aynıdır. Asıl sayı sıfatlarına ilâveten bu dilde sıra, kesir, takribî (belirsiz?), topluluk ve üleştirme sayı gurupları da vardır.
Bu dilin zamirleri içerisinde pek çok kadim şekiller müşahede olunur: siler, kum, çü, bo, tee, indig, inça, çüte, kum ta vs.
FİİLLER VE ZAMANLAR
Tofa dilinin fiilleri çok zengindir. Burada fiile has onlarca ulam kendisini gösterir:
1. Fiilin çatıları : Etken, edilgen, dönüşlü, işteş ve ettirgenlik çatıları. Bunları husule getiren morfolojik alâmetler (ekler) tamamiyle Tuva dili ile aynılık teşkil eder.
2. Zaman ulamı : Şimdiki zaman; görüp kuru, alıp turu, turu men, oluru men, alırı men, kelbişaanga.
Geçmiş zaman; keldim, keldivis, kelgen men, kelçik men.
Gelecek zaman: baar men, annaar turar sen, bargay men.
Misâllerden de görüldüğü gibi Tofa dilinin zaman şekilleri Tuva dilinden o kadar da farklı değildir.
3. Fiilin şekilleri: emir (aleeyn), istek (algaymen), şart (bolsa, kelse), güzeşt? (keldim te erse) gibi.
FİİLİMSİLER VE YARDIMCI SÖZLER
Tofa dilinde fiilin çekilmeyen şekilleri de çok yaygındır. Bu şekilleri ortaya çıkaran morfolojik alâmetlerin ekseriyeti kadimlik bakımından nazarı celbeder:
1. sıfat fiiller: -gan, -gen, -kan, -ken, -u, -ı, -turu, -ar, -er, -ır, -bas, -bes.
2. bağ fiiller: -ıp, -a, -e, -pı -şañga, -kışa, -beyn, -ı, -yı, -kaş, -keş, -i, -gaş, -geş.
Bu sıfat fiil ve bağ fiil ekleri Tuva, Hakas, Şor, Altay ve Yakut dilleriyle hemen aynıdır.
Tofa dilinde sıfat türeten eklerden aşağıdakileri göstermek mümkündür: -ga, -ge, -ka, -ke, -da, -dan, -lep, -lep, -tap, -tep, -nap, -nep, -a, -e, -ı, -i, -u, -ü.
Bu ekler vasıtasıyla zaman, hâl, yer ve miktar zarfları meydana gelir.
Bu dilde yardımcı kelime türleri etraflı tedkik edilmese de, Oğuz gurubunda olan yardımcı vasıtaları burada kolaylıkla görmek mümkündür:
Son çekim edatları: bile, kudu, kılı, uun, deg, alı, beeri, başka, ingay, çılaçı.
Yardımcı isimler: ara, son, tuş, üstü, taşed, artı.
Bağlaçlar: azı, be, ta (te).
Edatlar: tañ, emes, be (pe), ergen, aa, ta (te), iyen, iyne.
Modal (kipsel) sözler:11 heptig, çohon, herektig.
Ünlemler: iyo, pee, peh, puu, uu, eey.
Mimemler: hus hus, baa baa, çe, turu, tpru, uşe, uus.12
CÜMLE BİLGİSİ
Tofa dilinin sintaktik yapısı diğer Türk dilleri ile aynılık teşkil eder (Tuva diline bakınız).
Burada söz sırası Oğuz ve Karluk gurubu dillerine nisbetle sabit olup kendi kadim yapısını muhafaza edebilmiştir.
Tofa dilinde mastar, sıfat fiil ve bağ fiil terkipleri daha yaygındır. Öyle ki burada Oğuz gurubu dillerinde müşahede olunan bağımlı birleşik cümlelerin rengârenk nevileri, yan cümle nevileri çok azdır.
Tofa dilinde diyelek aramak da o kadar doğru değildir. Bu dili zaten Tuva dilinin diyeleği olarak adlandıranlar vardır. Bizce burada ancak birbirinden ayrı düşmekle alâkadar olarak ortaya çıkan farkları dilde aksettiren bir kaç şive ayırmak mümkündür:
1. Alıgçer şivesi 2. Kutarin şivesi.
Bu şiveler birbirinden fonetik ve leksik cihetten çok az farklıdır.13 Meselâ:
k > h : kidis > hidis (keçe).
y > ğ : uluy > uluğ (büyük), suy > suğ (su) vs.
DİPNOTLARI
1- Saylar hemen hemen tükenmiş olan Tofa (Karagas) Türklerinin dili hakknda malûmat veren bu makale Azerbaycanl Türkolog Ferhad Zeynalov’un Türkologiyann Esaslar (Bakü 1981) adl eserinin 306-311. sayfalarndan aktarlmştr. Zeynalov, Şor, Baraba, Çulm, Tuva, Tofa (Karagas), Hakas Türkçelerini Uygur-Oğuz gurubuna (age, 297. s.) sokar.
Ferhat Zeynalov (1929-1984) Türk lehçelerinin dil bilgisi üzerine yazdğ eserlerle tannmştr. En mühim iki eseri Türk Lehçelerinin Karşlaştrmal Dilbilgisi (Türkiye Türkçesine aktaran Dr. Yusuf Gedikli, Cem y., İstanbul 1993, 416 s.) ile Türkologiyann Esaslardr (YG).
2- N.A. Baskakov, Vvedeniye v izuçeniye tyurskih yazkov, 323. s.
3- N. P. Drenkova, Tofalarskiy yazk, Tyurkologiçeskiy issledovaniya, Moskova-Leningrad, 1963.
4- V.?. Rassadin, Morfologiya, Tofalarskogo yazka, Ulan Ude, 1971. Ayn müellif, Morfologiye Tofalarskogo yazka v sravnitel’nom osvet?enii, Moskova, 1978.
5- Radloff, Tofa (Karagas)’larn 1851’de 284 erkek ve 259 kadndan oluştuğunu söyler (Wilhelm Radloff, Sibiryadan, çev. Ahmet Temir, 1. c., MEB y., İstanbul 1994, 193. s.). Sovyetler Birliği’nde 1979’da yaplan nüfus saymnda ise 800 Tofa Türkü saylmşt. Lakin 1989 saymnda isimlerine raslanmamaktadr (YG).
6- B.O. Dolgih, Rodovoy i plemennoy sostav narodov Sibiri v 17 veke, Moskova 1960.
7- V.?. Rassadin, Fonetika i leksika Tofalarskogo yazka, 83. s.
8- age, 89. s.
9- Faringal: Boğazda havann boğulmas, skşmas neticesinde meydana gelen sesler. Azerbaycan dilindeki h sesi gibi (Adilov-Verdiyeva-Ağayeva, İzahl Dilcilik Terminleri, Bakü 1989, 301. s.). (YG).
10- V. İ. Rassadin, Morfologiya Tofalarskoye yazka v sravnitel’nom osvet?enii, 29. s.
11- Modal sözler: Azerbaycan ve umumiyetle Sovyet dilciliğinde tasdik edici (elbette, gerçekten, şüphesiz vs.), sonuçlandrc (tabii, yani, ksaca, hûlâsa vs.) ve ihtimalî (belki, muhtemel, galiba, sanki vs.) durumlar bildiren sözlerdir (YG).
12- Mimem: Azerbaycan dilciliğinde yansma, ses taklidi gibi özel kelime türlerine dahil bir kelime çeşidi. Miméografik sözler, obrazl sözler, teglidi sözler, yamslamalar adyla da bilinir. (YG).
13- V.İ. Rassadin, Fonetika i leksika Tofalarskogo yazka, 8. s.
