Sayın Hulki Cevizoğlu’nun ATV’de sunduğu “Ceviz Kabuğu” programının 2002 Haziran-Temmuz aylarındaki konusu Türk dilinin ve Türk tarihinin derinliği idi. Hulki Cevizoğlu konuşma metinlerini Tarih Türklerde Başlar, Türk Dilinin Kökeni (1) adlı eserinde yayımladı.
Bu programlara bir kaç kez konuk olan 83 yaşındaki İnşaat Yüksek Mühendisi Kâzım Mirşan Türk dilinin ve tarihinin eskiliği konusunda sıra dışı görüşlerde ve çıkışlarda bulunmuştur. Kâzım Mirşan’ın garip çıkışlarından birisi de eski Türk takvimini sadece kendisinin tespit ettiği iddiasıdır. Kâzım Mirşan bu konuda şunu söylemiştir: “Ben Türk takvimi’ni tespit eden insanım. Benden başka insan Türk takvimini tespit edemedi.” (Bk. Tarih Türklerde Başlar, s. 200).
Acaba K. Mirşan’ın bu iddiası doğru mudur? Doğru değilse, doğrular nelerdir? Zaman zaman derslerimde öğrencilerimle paylaştığım bu konudaki görüşlerimi bu yazımda okuyucularımla da paylaşmak istiyorum.
• • •
Asya Türklerinin takvim sistemi “12 Hayvanlı Takvim Sistemi” diye bilinir. Göktürk yazıtlarının 25 Kasım 1893 tarihinde Vilhelm Thomsen tarafından çözülmesi ve bu çözümün 15 Aralık 1893’te dünyaya ilân edilmesinden sonra eski Türk yazıtları önce 1895’te Wilhelm Radloff tarafından Die alttürkischen Inschriften der Mongolei [Moğolistan’ın Eski Türk Yazıtları](2) sonra da 1896’da Vilhelm Thomsen tarafından Inscriptions de l’Orkhon [Orhon Yazıtları](3) başlığı ile yayımlandı.
Tübingen Üniversitesinin Eski Tarih öğretim üyesi Joseph Marquart bu iki yayıma dayanarak Die Chronologie der Alttürkischen Inschriften [Eski Türk Yazıtlarının Kronolojisi](4) adlı eserinde Bilge Kağan ile Köl Tigin yazıtlarındaki 12 hayvanlı tarih kayıtlarını karşılaştırıp yazıtlarda zikredilen tarihî olayların kronolojisini incelemiştir.
Edouard Chavannes “Le Cycle turc des Douze Animaux [12 Hayvanlı Türk Takvimi]”(5), adlı değerli araştırmasında konuya bir başka derinlik verdi. Chavannes’a göre Asya’da kullanılan 12 Hayvanlı takvim Türklere ait bir takvim sistemi idi ve Çinliler bu takvimi Türklerden almışlardı. Chavannes bu yüzden de araştırmasının adını 12 Hayvanlı Türk Takvimi koymuştur.
Bu konuda çok orijinal bir çalışma da merhum hocamız Osman Turan’ın Oniki Hayvanlı Türk Takvimi adlı doktora çalışmasıdır.(6) 12 hayvanlı takvimin Göktürklerde, Uygurlarda, Tuna ve İdil Bulgarlarındaki kullanılışını değerlendiren bu eserin hâlâ aşılamayan orijinal bir değeri de ay ve güneş takvimleriyle verilen tarihleri karşılaştırmasıdır.
Çok değerli bir çalışma da Louis Bazin’in 2 Kasım 1972’de savunduğu doktora tezi olan Les Calendriers Turcs Anciens et Medievaux [Eski ve Orta çağlarda Türklerin Takvimleri] adlı 800 sahifelik eseridir. Bu değerli eserin değerlendirilmesi ve tanıtması da tarafımdan yapılmıştı.(7)
Louis Bazin’in bu eseri daha sonra Les Systemes Chronologiques dans le Monde Turc Ancien [Eski Türk Dünyasında Takvim Sistemleri] adı ile 1991’de Budapeşte’de yayımlandı.(8) Bu eser Tucue Lifa Yenciu [Türk Takvim Sistemi Araştırma(ları)] başlığı ile Çinceye de tercüme edilerek 2002 yılında Pekin’de yayımlanmıştır.(9)
Bu ve bunun gibi birçok araştırma ve incelemenin içerisinde Kâzım Mirşan tarafından 1999’da Bodrum’da yayımlanan Türk Takvimi(10) adlı risale nasıl bu sahadaki tek eser olur?
K. Mirşan Türk Takvimi adlı eserinin Önsöz bölümünde(11) şöyle diyor: “Nitekim, Kül-Tigin d(oğumdan) s(onra) 575’te ölmüş ve taşı d(oğumdan) s(onra) 576 yılında dikilmiştir ki, Çince yazıttaki tarih tespiti de bu yılı (576’yı) vermektedir. Yani, taş Ç inliler tarafından değil, Türkler tarafından dikilmiş bulunuyor ve Çin heyeti bu taşa, BARIK İTGÜÇİ [noter] olarak, tasdik yazısı yazmıştır”.
Yine Önsöz’ün 11. sahifesinde de şöyle demektedir: “Türk takvimine ve Bizans kaynaklarına göre, Kül-Tegin d(oğumdan) s(onra) 575’de [d(oğumdan) s(onra) 731’den 156 yıl önce] ölmüş bulunuyor”.
Türkolojideki klâsik bilgi Bilge Kağan’ın küçük kardeşi Köl Tigin’in Koyun yılının (birinci ayının) 17. günü yani 27 Şubat 731 tarihinde öldüğü, aynı yılın (Koyun yılının) dokuzuncu ayının 27. günü yog töreninin yapıldığı, barkının, bedizinin ve yazıtının ise bir sonraki yıl olan Maymun yılının yedinci ayının 27. günü yani 21 Ağustos 732’de tamamlandığıdır.(12) Klâsik türkoloji bilgisinin dayandığı kaynak bizzat Köl Tigin yazıtının Çince yüzüdür. Bu Çince yüzün ayna bölümünde yukarıdan aşağıya ve sağdan sola doğru olmak üzere altı Çince işaret vardır. Bu işaretler şunlardır:
Bu altı işaretin ikinci satırda Mandarin sistemine göre transkripsiyonunu, üçüncü satırda okunuşlarını, dördüncü satırda radikal ve eklerini, beşinci satırda Giles(13) sözlüğündeki numaralarını, altıncı satırda Mathews(14) sözlüğüne göre numaralarını veriyorum. Yedinci satırda ise altı kelimenin Türkçe tercümesini vermekteyim.
Böylece yazıtın ayna bölümündeki bu satırda taşın kime ait olduğu belirtilmiş olmaktadır.
Yazıtın aynasındaki bu Çince cümlenin Fransızca tercümesi Vilhelm Thomsen henüz Göktürk yazıtlarının alfabe sistemini çözmeden bir yıl önce 1892 yılında yazıtın Çince yüzünü yayımlayan Leiden Üniversitesinin Çince profesörü Gustav Schlegel tarafından şöyle okundu.(15)
Almanca tercümesi ise von der Gabelentz tarafından şöyle yapıldı.
Gustav Schlegel’den yedi yıl sonra ise Tokyo’da Doğu Tarihi Profesörü K(urakuchi) Shiratori metni şöyle tercüme ediyordu.(16)
• • •
Köl Tigin yazıtının Çince yüzü Leiden Üniversitesinin Çince profesörü Gustav Schlegel tarafından 1892 yılında okunmuştu. Yukarıdan aşağıya ve sağdan sola doğru olmak üzere 12 Çince satırdan sonra metnin tarih kaydı bulunmaktadır. Bu Çince tarih kaydı Gustav Schlegel tarafından şöyle tespit edilmiştir.
Bu 21 işaretin ikinci satırda Mandarin sistemine göre transkripsiyonu ile okunuşlarını, üçüncü satırda radikal ve eklerini, dördüncü satırda Giles(17) ve Mathews(18) sözlüğündeki numaralarını, beşinci satırda ise sözlüklerdeki İngilizce karşılıklarını veriyorum.
Gustav Schlegel bu 21 işaretlik tespitini Fransızcaya şöyle tercüme etmiştir: “Erigée dans la 20e année de (la période) K’ai-youen (de la dynastie) des Grand T’ang, l’année cyclique étant Jin-chin, le 12e mois (appelé) Sin-tcheou, de la nouvelle lune, le 7e jour (appelé) Ting-wi. [Büyük T’ang hanedanının K’ai-youen (saltanatının) 20. yılında dikildi, Takvim yılı Jin-chin idi, 12. ay Sin-tcheou (şeklinde isimlendirilir), yeni ayın 7. günü Ting-wi (şeklinde isimlendirilir)”.(19)
Georg von der Gabelentz ise metni Almancaya şöyle tercüme etmiştir: “Errichtet in des Kai-yuen von (der Dynastie der) grossen T’ang 20 Jahre, des Jahrescyklus tsı-zim (=IX), 12 Monats sın-céu (=XXXVIII) 7 Tag, ting-wei (=XLIV)”.(20)
Schlegel’den üç yıl sonra W. F. Wassilieff’in metni Almancaya şöyle tercüme ettiğini görüyoruz: “Grosse T’ang (dynastie während der Regierung) Kai-juen im 20. Jahre, dem Cyclus-Zeichen nach Jin-schin, im 10. Monat, dem Cyclus-Zeichen nach Sin-Tschu, den 7. Tag, dem Cyclus-Zeichen nach Ting-wei, d. h. im November 732 errichtet”.(21)
Yine Schlegel’den dört yıl sonra E. H. Parker’in şu İngilizce tercümesini görüyoruz. “Great T’ang, 20th year of K’ai-yüan, in the cyclic order jên-shên, seventh moon, in the cyclic order sin-ch’ou; seventh day of the Kalends, in the cyclic order ting-wei: (this was the date of) erection”.(22)
Nihayet Schlegel’den yedi yıl sonra metin bir defa da Kurakuchi Shiratori tarafından Almancaya tercüme edilmiştir. “Grosse T’ang (Dynastie während der Regierung) in 20. Jahre, dem Cyclus-Zeichen nach Jin-schen, im 10. monat, dem Cyclus-Zeichen nach Jin-schu, den 7. Tag, dem Cyclus-Zeichen nach Ting-wei errichtet”.(23)
Schlegel ve ona dayanarak Georg von der Gabelentz 11. işareti shih (on),12. işareti ise êrh (iki) şeklinde anlamış ve iki işareti birlikte 12 (oniki) olarak anlamışlardır. W. F. Wassilieff ile Kurakuchi Shiratori ise 11. ve 12. işareti sadece shih (on) olarak anlamışlardır. Araştırıcılardan sadece E. H. Parker 11. ve 12. işareti ch’i (yedi) olarak anlamıştır. Bana göre taşta zamanla tahrip olan bu rakamı doğru olarak teşhis eden sadece E. H. Parker’dir. Schlegel’in bu tarih kaydında verdiği 21 işaret yerine 11. ve 12. işaretleri Parker gibi tek işaret olarak kabul edip tarih kaydını 20 işaret kabul etmek gerekiyor.
Buna dayanarak ben metni şöyle tercüme ediyorum.
“Büyük T’ang (hanedanının) K’ai-Yüan (saltanat devresinin) yirminci yılında, (yani) Jen-Şen (şeklinde söylenen) takvim yılı sırasında, Şin-ço (şeklinde söylenen) yedinci ayında, Ting-wei (şeklinde söylenen) yeni ayın yedinci gününde, dikildi”.
Bu tercümemin açılımı şöyledir: TA T’ANG K’AI YÜAN YU NIEN Büyük T’ang (hanedanının) K’ai-Yüan (saltanat devresinin) yirminci yılında, (yani) / SUI TZ’U JÊN SHÊN Jen-Şen (şeklinde söylenen) takvim yılı sırasında, / SHIH ÊRH (bu iki rakam yerine doğrusu CH’I olacaktır) YUEH HSIN CH’OU Şin-ço (şeklinde söylenen) yedinci ayında, / SHUO CH’I JIH TING WEI Ting-wei (şeklinde söylenen) yeni ayın yedinci gününde, / CHIEN dikildi.
Şimdi de bu tarihi tespit edelim.
K’ai-Yüan Çin takvimine göre her birisi 60 yıldan oluşan devrelerin 57.sidir. K’ai-Yüan’ın 20. yılı ise 1-2 Şubat 732-20 Ocak 733 tarihleri arasıdır. 1 Şubat 732’den sonra 7. ay Ağustos ayıdır. Ancak aylar 28 günlük kamerî ay olduğu için 6. ay 25 Temmuz’da biter. Yeni ay yani yedinci ay 26 Temmuz’da başlar. Yeni ayın yani yedinci ayın 7. günü ise 1 Ağustos 732 tarihi olur. Kısacası Çince tarih 1 Ağustos 732 yılını gösterir.
Yine başa dönelim. Türkolojideki klâsik bilgide Köl Tigin’in yazıtının Maymun yılının yedinci ayının 27. günü yani milâdî 21 Ağustos 732’de tamamlandığını söylemiştik. Çince tarih kaydı ise bize milâdî 1 Ağustos 732 tarihini veriyor. İki tarih kaydı arasındaki bu yirmi günlük fark nereden çıkıyor onu da açıklayalım.
Köl Tigin yazıtının Kuzey-doğu yüzü Köl Tigin ile ilgili şu tarih kayıtlarını vermektedir:
Köl Tig(i)n : kony yılka : yiti y(i)gi(i)rm(i)ke : uçdı :
tok(u)z(u)nç (a)y : y(e)ti ot(u)zka : yog : (e)rtürt(ü)m(i)z :
b(a)rkin : b(e)d(i)zin : bit(i)g t(a)ş[in] : biçin : yılka : yit(i)nç (a)y : yiti ot(u)zka : kop (a)lkd[(ı)m](ı)z :
Yine yazıtın Güney-doğu yüzü ise taştaki metnin yazılma ve tamamlanma tarihini vermektedir.
Bunça : bit(i)g : bit(i)gme : Bunca yazıyı yazan
Köl tig(i)n : (a)tısi : Köl Tigin’in yeğeni
Yol[l](u)g tig(i)n : bitid(i)m : (Ben) Yollug Tigin yazdım.
Y(ig(i)rmi : kün : ol(u)r(u)p : Yirmi gün oturarak
bu t(a)şka : bu tamga kop : Bu taşa, bu duvara tamamıyla
Yol[l](u)g tig(i)n : bitid(i)m : (Ben) Yollug Tigin yazdım.
Çince metin Köl Tigin yazıtının Batı yüzünde bulunmaktadır. Türkçe metin ise 13 satırlık Güney yüzünden başlar, 40 satırlık doğu yüzünde devam eder ve 13 satırlık Kuzey yüzünde biter. Kuzey-doğu ve Güney-doğu yüzlerinde ise tarih kayıtları yer alır. Böylece metnin taşa Doğu yüzünden başlayarak Güney, Batı ve Kuzey istikametinde yazılmış olduğunu da anlarız.
Sonuç olarak diyebiliriz ki Köl Tigin yazıtına Çince yüzünden başlanmış, Çince yüz 1 Ağustos 732 tarihinde tamamlanmış ve bu tarih taşa Çince olarak hakkedilmiştir. Daha sonra sırası ile Güney, Doğu ve Kuzey yüzlerindeki 66 satırlık metin Yollug Tigin tarafından yazılmış ve Yollug Tigin bu yazma işini 20 günde tamamlamış, tamamladığı tarihi de 12 hayvanlı Türk takvimine göre taşa kaydetmiştir. Çince tarih olan 1 Ağustos 732 ile ile Türkçe tarih olan 21 Ağustos 732 arasındaki 20 günlük farkın sebebi budur.
DİPNOTLARI
1. Ceviz Kabuğu Yayınları, Ankara, Eylül 2002,320 s.
2. St.-Petersburg, 1895,460 s.
3. Helsingfors,1896, 224 s.
4. Leipzig, 1898, 112 s.
5. T’oung Pao ou Archives Concernant l’Histoire, Les Langues, La Géographie et l’Ethnographie de l’Asie Orientale, Serie II, Vol. VII, Leide, 1906, s. 51-122.
6 Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınlarından. Tarih Serisi: No 3, İstanbul, 1941, 140 s.
7. Osman Fikri Sertkaya, “Orta ve Eski çağlarda Türklerin takvimleri”, Türk Kültürü, XVII/194 (Aralık 1978), s. 73 (9)-82 (18); Osman Fikri Sertkaya, “Louis Bazin, Les Calendriers Turcs Anciens et Medievaux (Eski ve Orta Çağlarda Türklerin Takvimleri), -Aralık 1972’de savunulan doktora tezi- Lille 1974, 800 s.”, Türkiyat Mecmuası, XIX (1977-1979), 1980, s. 335-344; Osman Fikri Sertkaya, Göktürk Tarihinin Meseleleri/Probleme der köktürkischen Geschichte/Some Problems of Köktürk History, Ankara, 1995, s. 335-344.
8. Budapeşte, 1991, 571 s.
9. Beijing, 2000, 775 s.
10. 60 s.
11. s. 9, alttan ikinci paragraf.
12. Bk. Osman Fikri Sertkaya, Göktürk Tarihinin Meseleleri/Probleme der köktürkischen Geschichte/Some Problems of Köktürk History, Ankara, 1995, s. 94-95.
13. Herbert Allan Giles, A Chinese-English Dictionary, Shanghai, 1892.
14. R. H. Mathews, Mathews’ Chinese-English Dictionary, Shanghai, 1931.
15. Gustav SCHLEGEL, La Stèle Funéraire du Teghin Giogh et ses Copistes et traducteurs chinois, russes et allemands, Mémoires de la Société Finno-Ougrienne. III, Helsingissä, 1892, s. 6-8.
16. K[urakuchi) SHIRATORI, Die chinesische Inschrift auf dem Gedenkstein des K’üe T’e K’in Am Orkhon, Tokio, August 1899, s. 2-4.
17. Herbert Allan Giles, A Chinese-English Dictionary, Shanghai, 1892.
18. R. H. Mathews, Mathews’ Chinese-English Dictionary, Shanghai, 1931.
19. Gustav SCHLEGEL, La Stèle Funéraire du Teghin Giogh et ses Copistes et traducteurs chinois, russes et allemands, Mémoires de la Société Finno-Ougrienne. III, Helsingissä, 1892, s. 45 ve 56.
20. Gustav SCHLEGEL, a.g. e., s. 57.
21. 1895.
22. “Appendice: E.-H. Parker, L’inscription chinoise du monument I. The deceased Köl Tegin’s tablet”, Inscriptions de l’Orkhon, Helsingfors, 1896, s. 212-216. E.-H. Parker’in Çinceden İngilizceye çevirdiği Köl Tigin yazıtının 12 satırlık Çince metninin Gazi Terbiye Enstitüsü İngilizce öğretmeni Hadiye Erturkan tarafından Türkçeye yapılan tercümesi için bk. Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, I, İstanbul, 1936, s. 80-84 ve 95.
23. 1899.
