İDİL-Ural, Rusya Fedarasyonu sınırları dahilinde bir coğrafyanın adıdır. İdil, şimdiki Volga nehrinin Tatar Türkçesindeki adıdır. Bu nehre Çuvaşlar Adıl derler. Ural ise Asya ve Avrupa’yı birbirinden ayıran sıradağların adıdır. İdil-Ural coğrafyası Yamal Nenest Okruğunun kuzeybatısındaki Yarı ve Kara şehirlerinden başlayıp, güneyde Volga ve Ural nehirlerinin Hazar Denizine döküldüğü yerlerin arasında biter. Bu bölgede, yani İdil-Ural’da Tataristan, Çuvaşistan, Başkurdistan olmak üzere üç muhtar Türk cumhuriyeti, bir de Fin-Ogur halklarından olan vardır. Aşağıda ise, başta Tatar olmak üzere Başkurt, Çuvaş ve diğer İdil-Uralın Türk soyluları yaşar.
TATARLAR: Müslüman olan Tatarlar, Cengız soyundan gelir ve Türk tarihinde önemli bir yere sahiptir. Tatarların İdil-Ural’da 1400’de kurdukları Kazan Hanlığı’nı 1552’de Ruslar işgal etti. 1920’de kurdukları kendi cumhuriyetlerini Rusların tekrar işgaline kadar devam ettirdiler. Sovyet Rusya’nın dağılmasıyla, Rusya Federasyonu’na bağlı olmak üzere cumhuriyet ilân ettiler. Bugünkü Tatarca, Batı Türkçesinin Kıpçak alt grubunun Kıpçak-Bulgar kolundandır. Şimdiki Tatar Cumhuriyeti 68 000 km2 ve 3.760.000 nüfusludur. 3.500.000 civarındaki Tatarın 1.900.000’i ise Udmur ve Mari cumhuriyetleriyle, Sverlovski, Ulyanovsk, Orenburg, Feru, Kubişev ve Astrahan Obla stlarındadır.
BAŞKURTLAR/BAŞKIRTLAR: Oğuz, Kıpçak, Peçenek ve Volga Bulgarlarının karışımı ve ardılı olan Başkurtlar Müslümandır. 1557’de Rusların işgaline uğrayan Başkurtlar 1919’da kendi muhtar cumhuriyetlerini kurdular. Rusların tekrar işgaliyle Sovyet Rusya’ya bağlandılar. Sovyetlerin dağılmasıyla 1990’da bağımsızlıklarını ilân ettiler. Başkurt lehçesi Batı Türkçenin Kıpçak alt grubuna ait Kıpçak-Bulgar kolundandır. Başkurdistan 143.000 km2 ve 4.100.000 nüfusludur, bunun 1.000.000’u Başkurttur. Başkurtların 260.000’i Tataristan, 55.000’i Rerm ve Orenburg Oblastları, 45.000’i Sverlovsk Oblastı ve 15.000’i de Çuvaşistan’dadır. Başkurtların 20.000 kadarı da Hristiyandır. Bunlara Nogaybek denir ve çoğu da Çelyabin Oblastındadır.
ÇUVAŞLAR: Hristiyan Çuvaşlar, Volga Bulgarları ismiyle de bilinirler. Güney Sibir ve Altaylardan 373’de geldiler. Daha sonra 900’lü tarihlerde de Sibirya’dan gelen Çuvaşların bir kısmı Tatarlarla birlikte 1307’de Müslüman oldular. Daha sonra bunlar Ruslar tarafından Hristiyanlaştırıldı. Çuvaşlar 1920’de bağımsız muhtar bölge, 1925’de cumhuriyet ilân ettiler. Sovyetler dağılınca 1990’da Rusya’ya bağlı özerk cumhuriyet oldular. Çuvaşistan 18.600 km2 alanlı ve 1.400.000 nüfusludur. Çuvaşça, Batı Türkçesinin Kıpçak alt grubunun bir koludur. İdil Ural’daki Çuvaşların nüfusu 1.560.000. Kendi ülkelerinde 955.000, Tataristan’da 165.000, Başkurdistan’da 120.000, Ulyanovsk’da 135.000, Kubişev’de 120.000, Sverlovsk’da 30.000, Orenburg’da 22.000 ve Komi’de 15.000 Çuvaş yaşıyor. Bunun yanısıra Moldova’da 20.000, Romanya’da da 10.000 Çuvaş var.
BEŞERMENLER: Tipleri Çuvaş ve Tatarlara benzeyen Beşermenler Müslümandır. Beşermenler de aynı Çuvaşlar gibi Volga Bulgarı adıyla da bilinirler. Udmur devleti, kuzey batısında yaşayan Beşermenleri de Udmur olarak hesaplar. Bazı çevrelerde, Udmur’un kuzey batısında yaşayan Beşermenlerin Türkçe konuştuğunu görünce, Udmurların da Türk asıllı olduğunu sanmakta. Ülkenin kuzey batısında Türkçe konuşulması kafaları karıştırmakta. Beşermenler, Tatar Türkçesi içinde kendilerine ait bir lehçeyle konuşmaktadırlar. Udmur’daki nüfusları 20.000’dir. Ayrıca Başkurdistan’da da Beşermen vardır.
TİPTERLER/TEPTERLER: Tatarların bir boyu olup, Volga Tatarı adıyla da anılırlar. Müslüman olan Tipterler, Tatar Türkçesiyle konuşur. Nüfusları 500.000, bunun önemli çoğunluğunu Tataristan’da, 150.000; Mordova’da, geri kalanı Başkurdistan ve Perm Oblastında yaşamakta.
MİŞERLER: Tatar asıllı Mişerler, Volga Tatarı adıyla da bilinirler. Nüfusları da 2.500.000 civarındadır. Volga-Kazan bölgesindeki Türk nüfusunun yoğunluğu ve çeşitliliği bunların nüfusunun tam tasnifini zorlaştırıyor. Tataristan, Başkurdistan, Moldova cumhuriyetleriyle Nizni Novograd ve Gorki oblastlarıyla çok az olmak üzere Litvanya, Finlandiya ve Ukrayna’da da Mişer vardır.
KREŞİNLER: Tatarların Ortodoks Hristiyan olanına Kreşin Tatarı denir. Mişerlerle beraber yaşayan Kreşinler 500.000 nüfusa sahiptir. Tataristan, Başkurdistan ve Çuvaş cumhuriyetleriyle, Çelyabin ve Gorki oblastlarında yaşıyorlar. Romanya’da da bin kadar Kreşin var. Mişer Tatar diyalektiğiyle konuşurlar, yaşam tarzları da Çuvaşların aynısıdır.
ÇALALAR: Hazar Türklerinin ardılı olan Çalalar Musevî inançlıdır. 10. yy. dan kalan 7-8.000 nüfuslu Çalalar Musevî inançlarının yanı sıra İslâm dininden de bazı değerlere sahip çıkmışlardır. Musevî olduklarını gizli tutmaya çalışırlar. Çalalar, Astrahan oblastının merkezinde ve çeşitli köy ve kasabalarda da vardır.
KAZAKLAR: Astrahan ve çevresinde yaşayan Kazaklar 120-130.000 nüfusludurlar. Bunlar Astrahan merkezi, Krasni şehrinin güneyi ile Aktubinsk ve Mihaylovka şehirleri arasında yaşarlar. Ayrıca Kazakistan’ın Kuzeybatısındaki Uralsk ve Gruyev oblastlarının yarısı da İdil-Ural coğrafyasında olduğuna göre buradaki 100.000’den fazla Kazağı da hesaba katmalıyız. Kazaklar, Türkçenin Kıpçak alt grubunun Kıpçak-Nogay kolundan olan Kazak Türkçesiyle konuşurlar.
