Yenisey havalisinin Türkçe konuşan ve yazan halklarının topraklarında ve mezarlarında yapılan kazılarda yabancı halkların, genellikle Çinlilerin darp ettiği paralar bulunmuştur. Tarz olarak çevresi yuvarlak olan, ancak ortasında kare şeklinde dört köşe boşluk bulunan bu sikkelerin ön yüzünde Çince yazılar darb edilmiştir. Boş olan arka yüzlerine ise daha sonraları her parada runik harfli ayrı bir metin veya ayrı bir kelime kazıldığı görülmektedir.
Gerek Yenisey yazıtlarının metinlerinden, gerek sikke üzerindeki akça gibi terimlerden eski Türklerin altın, gümüş, bronz ve bakır sikkelerinin var olması kuvvetle muhtemeldir.
Meselâ altın sikkelerin varlığı için say teg sarı∫ altunum “kum gibi (kum sayısınca) sarı altunum” (E-41/5), gümüş sikkelerin varlığı için ilk sikkedeki akça terimi, bakır sikkelerin varlığı için ba∆ırı bugsuz erti ∆ara saçın teg “(Onun / ölen kişinin) bakırı (parası, sikkesi) kara saçları gibi sayısızdı (E-26)” cümlelerini görüyoruz. Geriye, sahip olunan bu paraların millî bir para mı veya başka bir milletin iç tedavülde kullanılan sikkeleri mi olduğu sorusunu cevaplandırmak kalıyor. Bunun yanında bu Çin sikkeleri Türkler tarafından iç dolanımda para olarak kullanıldı mı? Yoksa her sikkenin arka yüzüne runik harfli ayrı ayrı Türkçe metin yazılarak, para bir iple boyuna takılıp tılsım, muska, uğur, koruyucu nesne veya süs nesnesi olarak mı kullanıldı? konusunu da aydınlatmak gerekiyor.
Bugün için eldeki malzeme bu soruları açık olarak cevaplandırmak için yetersiz kalmaktadır.
Ancak 1980’li yıllarda Koço Uygur Beyliğine ait iki sikkenin bulunması ve bu sikkelerin ön ve arka yüzlerinde Uygur harfleri ile Türkçe metin bulunması Göktürklerin de kendilerine ait sikke kestirmiş olduklarını düşündürmektedir.
Bu Uygur sikkelerinden ilki Doğu Türkistan’ın Kimsar şehrinde bulunmuştur. Kimsar’ın tarihî adı Pei-t’ing (= Biş Balık)’tır. İlk sikkenin ön yüzünde Köl Bilge Bu∆u∆ Uy∫ur T(e)gri ƒa∫an, arka yüzünde ise il tutmış y(a)rl(ı)∫-ıga yazılıdır. Sikkenin 947 veya 959’da kestirildiği düşünülmektedir.
Şangay’da bulunan ikinci sikkenin ön yüzünde ise yine Uygur harfleri ile ıdu∆ y(a)rl(ı)∫ yorıs-un yazılıdır.
Her iki sikke de ortasında kare şeklinde bir dikdörtken boşluğu bulunan, dış kenarı ise yuvarlak daire şeklinde olan Çin paraları tarzındadır.1
YENİSEY BÖLGESİNİN RUNİK PARALARI
1. runik sikke
Helsinki Üniversitesi profesörlerinden J. R. Aspelin 1887-1888’de Minusinsk Müzesi’ni ziyaret etmiş, müzedeki 600’den fazla sikkeden Tang devrinden Moğol öncesi dönemine kadar olan 385 sikkeyi incelerken Tang hanedanı dönemine ait bir Çin sikkesinin arkasındaki dokuz runik harfin kalıbını alarak kopyasını Helsinki Üniversitesi profesörü Otto Donner’e vermiştir. Donner de bu kopyayı E. Drouin’e göndermiştir.
1. O. Donner2 ile E. Drouin3 1892’de Tang hanedanı döneminin başlangıcında 621’den itibaren görülen ve birkaç yüzyıl tedavülde kalan bu sikke örneğinin ancak Çince yüzündeki Kay yuan tun bao “Kay yuan harcama sikkesi” ifadesini değerlendirebilmişler, runik harfler 1892’de henüz okunamadığı için, runik metni sadece işaretleri naklederek vermişlerdir. Paranın resmi ise E. R. Rıgdılon tarafından yayımlanmıştır.4
Runik metni ilk okuma girişimi Wilhelm Radloff’a aittir. Ancak Radloff’un 10 ayrı işaret olarak düzenlediği bu metin ne E. Drouin’in, ne de O. Donner’in çi
zimlerine uymaz, ayrıca orijinal metinden de epeyi farklıdır.
2. Wilhelm Radloff (1895)5 runik metni sağdan sola doğru (Bel) BeÓ-çayaÓ bir akça şeklinde okur ve “(Bel) Beñ-çayañ, bir sikke” şeklinde anlamlandırır.
3. Aleksandr Mihailoviç Şçerbak (1960)6 Radloff’ un düzenlediği dördüncü ve beşinci işaretin orjinal metinde tek runik olduğunu, altıncı runiğin başka türlü yorumlandığını, yedinci runiğin de metinde bulunmadığını söyleyerek runik harf sayısını sekize indirir ve metni b(i)ñ ç(ı)∫(ı)m (a)∆ça okuyarak “bin harcama sikke birimi” şeklinde veya b(i)r ç(ı)∫(ı)m (a)∆ça okuyarak “bir harcama sikke birimi” şeklinde anlamlandırır.
4. İ. G. Dobrodomov (1978)7 metnin orijinalini görmeden Şçerbak’ın sekiz runikli metnini b(i)Ó ç(a)∫ (a)b(a)∆(ı)ça okumuş ve “(nazardan) korumak için / koruyucu olarak) bin süre” anlamını vermiştir. Ancak iki yıl sonra 1980’de bu okuyuşunu değiştirmiş ve metni b(i)Ó ç(i)k(i)l (a)b(a)∆(ı)ça okuyarak “Bin Çikil (Çigil). Tılsım = muska” şeklinde anlamlandırmıştır.8
5. D. D. Vasilyev (1983), Korpus Tyurkski¿ Runiçeski¿ Pamyatnikov Basseyna Yeniseya9 adlı kataloğunda Dobrodomov’un etkisi ile sadece b2Óçkl2b2∆ça trans-literasyonu ile ilgili bibliyografyayı vermektedir.
6. İ. L. Kızlasov (1984)10 bu sikkeyi 9 runik işaretli saymış ve metni b(i)Ó ç(i) ur(u)m (a)∆ça okuyarak “Ping çi. Kakma (dökme ?) akça” şeklinde anlamlandırmıştır.
2. runik sikke
1. İkinci sikkenin ön yüzündeki Çince yazıdan 759 yılında darbedildiği anlaşılmaktadır. Yazıtı ilk yayımlayan Altay Sarsenulı Amancolov (1974)11 sikkenin ön yüzündeki Çince yazıyı yukarıdaki işaretten başlayarak saat yelkovanı yönünde Şun Tyan yuan bao “Şun Tyan’ın ilk sikkesidir” şeklinde okumuş ve arka yüzüne kazınan Türkçe yazıyı da, yukarıdaki işaretten başlayarak saat yelkovanı yönünde ba∆ır biñi eb kiçig urı∆a okuyarak “bin bakır (para birimi) küçük oğul için evdir” şeklinde anlamlandırmıştır.
2. D. D. Vasilyev (1983), Korpus Tyurkski¿ Runiçeski¿ Pamyatnikov Basseyna Yeniseya12 adlı kataloğunda Amancolov’un etkisi ile sadece b1∆ır1:b2iÓi:b2kiçgwr1∆a transliterasyonu ile ilgili bibliyografyayı vermektedir.
3. İgor Leonidoviç Kızlasov (1984) ise bu paranın transkripsiyonunu b(a)∆ır b(i)çi b. kiçig uru∆ şeklinde yapmakta ve “Para bakır. Pi çi b. Küçük darp” şeklinde anlamlandırmaktadır.
3. runik sikke
Bir yüzünde runik olmayan farklı bir alfabeye ait 3 işaret ile damgaya benzer bir figür seçilebiliyor. Yazıt bugüne kadar okunamamıştır.
4. runik sikke
Çince “Çunin döneminde yürürlükte olan sikke” işaretleri okunmuştur. Arka yüzünde ise seçilebilen iki runik harf vardır. Harflere açık bir anlam yüklenememektedir.
5. runik sikke
İkinci yüzünde sadece runik (e)d “zenginlik, mal-mülk” okunup anlamlandırılabilecek d2 işareti vardır.
6. runik sikke
İlk olarak Wilhelm Radloff tarafından “(Mir unverständlich) [bana anlamsız] “açıklaması ile, sadece runik metin olarak verildi.13
BRSLliNSBrm
Hâlen kayıp olup14 Müze fonlarında bulunamayan bu sikkenin 1935’te H. N. Orkun tarafından soldan sağa doğru bir : ellien: barım şeklinde sadece transkripsiyonu yapılmış, ancak anlamlandırılmamıştı. 1952’de Martti Räsänen tarafından sikkenin transliterasyonu m r1 b2 s n2 e l1 l2 s r2 b2 transkripsiyonu mar, eb sen al, erser eb şeklinde yapılmış ve metin “Mar, nimm du das Haus, wenn das Haus vorhanden ist! [Mar, ev al, eğer ev varsa!]” şeklinde anlamlandırılmıştır.16 Ancak bu okuyuşta metin ile sikke arasında anlam ilişkisi kurulamamaktadır.
7. runik sikke
D. A. Klementz’in notlarındaki Minusinsk Müzesi’nde üzerinde üç runik işaret bulunan bir sikke vardır” kaydı geçmektedir. Bu not 3. sikke ile ilgili bir kayıt olmalıdır.
MOĞOLİSTAN BÖLGESİNİN
RUNİK PARALARI
1. 1961 yılında bir yüzü Çince, diğer yüzü runik harfli olan bir para Moğolistan’ın Dornod (Doğu) Aymak17 veya Su¿baatar Aymak18 bölgesinde arkeolojik araştırmalar yapan N. Ser-odjav tarafından bulunmuştur. Bu paranın ve yazıtının çizimleri ilk olarak N. Ser-odjav tarafından yayımlandı.19 Sikke hâlen Moğolistan Halk Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü Arkeoloji Kabinesi’nde korunmaktadır.
Sergey Grigoriyeviç Klyaştornıy 21 runalı metni ∆um(a)ş : b(a)∆şı ∆utl(u)∫ bolzun : şeklinde okuyarak “Kumaş Bahşı kutlu olsun” şeklinde aktarmıştır.20
Runik metin Sarthocaulı Harcavbay tarafından 17 runalı olarak kabul edilmiş, ancak metin 18 runa olarak yazılıp (a)ltun (e)d(i)s (e)d(i)g(i)n (a)lt(i)d. t(a)∆(ı)∫ ol(u)r şeklinde transkripsiyonlanarak “En iyi kıymetli mal-mülk(ler) kağanın altın tahtında olur” şeklinde anlamlandırılmıştır.21
Aynı sikke metninin bu kadar farklı olarak okunup anlaşılması yüzünden İgor Leonidoviç Kızlasov, Klyaştornıy ile Harcavbay’ın ayrı iki parayı yayımladığı yanılgısına varmıştır.22
2. Altın bir madalyon üzerinde uzun saçlı ve sakallı bir erkeğin kabartmasının sol ve sağ tarafında runik yazılar vardır. Sergey G. Klyaştornıy sol taraftaki runik harfleri t(a)Ó (e)r sağ taraftakini ise b(e)g şeklinde okumuştur.23 Metni t(a)Ó (e)r b(e)g şeklinde Türkçe olarak okunan madalyonun renkli resmi de N. Tsultem tarafından Skulptura Mongolii’de yayımlanmıştır.24
1. 1884’te Wiatka eyaletine bağlı Sediarsk’ta bir Türk parası bulunmuştur. Ermitaj Müzesi’nde bulunan bu para üzerinde runik yazı bulunmaktadır.25 Yazıt bugüne kadar işlenmemiştir.
MUNÇAKTEPE’DE BULUNAN
SİKKE
M. M. Dyakonov’un Munçaktepe kazılarında (Munçak-tepe, Trudı Ar¿eologiçeskoy Ekspeditsii, 1952) runik işaretli bir sikke bulunmuştur.26
A. M. Şçerbak bu konuda şu bilgileri vermektedir:27 “Bakırdan yapılmış bu sikke iyi korunmuş olup, keskin iç ve dış bordürlere sahiptir. Bu sikkenin ortasında daire şeklinde yuvarlak bir deliğin bulunması, ortasında kare şeklinde delikler olan Çin numizmatik geleneğiyle bir bağı olmadığını düşündürmektedir. Altı işaretten oluşan bu yazıt sikke deliğinin etrafında yer almaktadır. İşaretler tahminî olarak aşağıdaki harflerle tanımlanabilirler.
Bu işaretlerin birer Türk runası olduğu kesinlikle tespit edilmesine rağmen yazıtın bir bütün olarak hangi dilde yazıldığı kesinlik kazanmış değildir.”
1 Kiang Ch’i-hiang, “I-mei-hui-hu ch’ien-pi (An Uighur Coin)”, Hsin-kiang wên-wu, II, 1990, s. 65-70; Yang Fu-hsüeh, “Ki-mu-sa-êrh wên-kuan-so-shou-ts’ang-tê-i-mei hui-hu-wên Ch’ien-pi (An Uighur Coin Preserved in the Cultural Propertics Administration of Kimsar)”, Chung-kuo ch’ien-pi, III, 1991, s. 11-15 ve 26; Yang Fu-hsüeh, “Ts’ung i-fên mo-ni-wên wên-shu-t’an kao-ch’ang hui-hu tê-ki-ko wen-t’i (On the Paper Money and Coins of the Qoço Uighur Kingdom from the Uighur Manuscripts)”, Chung-kuo shê-hui king-ki-shih yen-chiu, I, 1992, s. 8-14; Yang Fu-hsüeh, “Two new uighur Coins”, East and West, 45, 1995, s. 375-380; François, Thierry, “Les monnaies de Boquq qaghan des Ouigours (795-808)”, Turcica, 30, 1998, s. 263-278.
2 E. Drouin, “La monnaie bilingue de Minoussinsk”, Bulletin de Numismatique, VIII, Paris, 1892, s. 133-135.
3 O. Donner, Wörterverzeichniss zu den Inscriptions de l’Iénissei, Helsingfors, 1892, s. 65 (XXXV).
4 E. R. Rıgdılon, “Novıye runiçeskiye nadpisi Minusinskogo kraya [Minusinsk bölgesindeki yeni runik yazıtlar]”, Epigrafika Vostoka, IV, 1951, s. 87-93.
5 W. Radloff, Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, SPb., 1895, s. 346 (s),
6 Aleksandr Mi¿ailoviç Şçerbak, “Yeşçe raz o moneta¿ s runiçeskimi nadpisyami iz Minusinska [Yine Minusinsk’deki runik yazılı sikkeler hakkında]”, Vestnik Drevney İstorii, 1960/2, s. 139-141.
7 İ. G. Dobrodomov, “Vtoriçnıye runiçeskiye nadpisi na moneta¿ i voprosı denejnogo obraşçeniya u drevnı¿ yeniseyski¿ tyurkov [Sikkelerdeki ikinci runik yazıtlar ve eski Yenisey Türklerinde para dolanımı problemleri]”, Blijniy i Sredniy Vostok, Tovarno-denejnıye otnoşeniya pri feodalizme, Moskova, 1980, s. 94-97.
8 İ. G. Dobrodomov, “Tyurkskiye runiçeskiye nadpisi na moneta¿ i voprosı denejnogo obraşçeniya”, Bartoldovskiye Çteniya, 1978, Moskova, 1978, s. 29-30.
9 Leningrad, 1983, s. 39.
10 İgor Leonidoviç Kızlasov, “Monetı s tyurkoyazıçnımi yeniseyskimi nadpisyami (k voprosu o denejnom obraşenii v drevne¿akasskom gosudarstve) [Türk dilli Yenisey sikkeleri (eski Hakas devletinde para dolaşımı sorununa dair)]”, Numismatika i Epigrafika, Ordena trudovogo krasnogo znamenii İnstitut Ar¿eologii Akademii Nauk SSSR, XIV, Moskova, 1984, s. 84-99.
11 A. S. Amancolov, “Dve Yeniseyskiye runiçeskiye nadpisi [İki runik Yenisey yazıtı]”, Uçenıye Zapiski øakasskogo Nauçno-İssledovatelskogo İnstituta Yazıka, Literaturı i İstorii, XIX, Seriya istoriçeskaya, Abakan, 1974, s. 137-140.
12 Leningrad, 1983, s. 39.
13 W. Radloff, Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, SPb., 1895, s. 346. “d. Die Inschrift auf einer chinesischen Münze des Minussischen Museums (Ch. M. II)”.
14 E. R. Rıgdılon, “Novıye runiçeskiye nadpisi…”, s. 92; A. S. Amanjolov, “Dve yeniseyskiye runiçeskiye nadpisi”, Uçenıye Zapiski HakNİİYaLİ, 1974/XIX, s. 137-138; S. G. Klyaştornıy, “Moneta s runiçeskoy nadpisyu…”, s. 336-337; Drevnetyurkskiy Slovar, s. XXV.
15 Hüseyin Namık Orkun, “Eski Türklerde para”, Türk Hukuku Tarihi, Araştırmalar ve Düşünceler. Belgeler, Ankara, 1935, s. 39-43.
16 M. Räsänen, “Beitrage zu den türkischen Runen-Inschriften”, Studia Orientalia, Helsinki, 1952, XVIII, s. 6.
17 N. Ser-odjav, Ertnıy Türeguut (VI-VIII zuun), Ulaanbaatar, 1970, s. 83.
18 N. Ser-odjav, Ertnıy Türeguut (VI-VIII zuun), Ulaanbaatar, 1970, s. 105.
19 N. Ser-odjav, Ertnıy Türeguut (VI-VIII zuun), Ulaanbaatar, 1970, s. 112.
20 S. G. Klyaştornıy, “Moneta s runiçeskoy nadpisyu iz Mongolii”, Tyurkologiçeskiy Sbornik 1972, M. 1973, s. 334-338. “Moğolistan’dan runik yazılı sikke” başlığı ile Rusçadan Türkçeye Sinan Dinç tarafından yapılan çevirisi için bk. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi; yıl: 11, Sayı: 26, Erzurum, 2004, s. 227-233; Bilim ve Ütopya, Şubat 2005, sayı: 128, s. 37-39.
21 Sarthocaulı Harcavbay, “Ertniy gurban biçees [Eski üç yazıt]”, Studia Archaologica, Tomus VII, Fasc. 12, Ulaan-Baatar, 1977, s. 32-33.
22 İgor Leonidoviç Kızlasov, “Monetı s tyurkoyazıçnımi yeniseyskimi nadpisyami (k voprosu o denejnom obraşenii v drevne¿akasskom gosudarstve) [Türk dilli Yenisey sikkeleri (eski Hakas devletinde para dolaşımı sorununa dair)]”, Numismatika i Epigrafika, Ordena trudovogo krasnogo znamenii İnstitut Ar¿eologii Akademii Nauk SSSR, XIV, Moskova, 1984, s. 98 not 82.
23 S. Klyaştornıy-D. Savinov-V. Shkoda, “ The Golden Bracteatus from Mongolia, A Byzantine Motif in the Central Asian Toreutics”, Information Bulletin, Issue 16, Unesco International Association for the Study of the Cultures of Central Asia, Moscow, 1989, s. 5-19.
24 N. Tsultem, Skulptura Mongolii, Ulan-Bator, 1989, s. 19.
25 Otto Donner, “Sur l’origine del’alphabet Turc”, Journal de la Société Finno-Ougrienne, XIV/1, 1896, Helsingfors, s. 42.
26 M. M. Dyakonov, Munçak-tepe, Trudı Ar¿eologiçeskoy Ekspeditsii, 1952.
27 Aleksandr Mihailoviç Şçerbak, “Yeşçe raz o monetah s runiçeskimi nadpisyami iz Minusinska [Yine Minusinsk’deki runik yazılı sikkeler hakkında]”, Vestnik Drevney İstorii, 1960/2, s. 139-141.
