GİRİŞ: Kafkasya tarih boyunca kavimler göçüne sahne olmuş, bir geçit bölgesi idi. Burada Türk kavimlerinden Hun, Avar, Hazar, Peçenek, Uz, Selçuk ve Osmanlıların izleri mevcuttur. İşte bu değişik Türk boylarından bu coğrafyada kalan, günümüze kadar millî varlıklarını muhafaza eden, Kumuk Türkleri, Kafkasya Türkleri arasında nüfus bakımından Azerbaycan Türklerinden sonra ikinci sırayı alır. Kuzey Kafkasya’nın ovaları ve dağ etekleri özellikle de Kafkasya’nın günümüzde Dağıstan Cumhuriyeti’ne ait olan ve tarihte Kumukiye (Türk Şahvallığı) olarak bilinen Doğu Bölgesi, bu halkın etnik açıdan şekillendiği ve geliştiği bölgedir. Kumuk Türklerinin toplu olarak yaşadığı bölge (% 82.2’si) Dağıstan’ın ova ve dağ eteklerinde yerleşen on bir ilçesinin yedisinden oluşmaktadır. Bölgenin toplam yüzölçümü 12.000 km2’den daha fazladır.
TARİHÇE: Bir zamanlar Kuzey Dağıstan ovalarının ve Hazar Denizi kıyılarının etnik gurubu olan Kumuk Türk Topluluğunun durumu, Dağıstan halkları arasında öteden beri avantajlı görülmektedir. Kumuk Türklerinin yaşadıkları liman şehirleri endüstrileştirmeye çok önceden başlanıldığını bize göstermektedir. Kumuk Türkleri, Dağıstan halkları içerisinde şehirleşme oranı en yüksek topluluklardan biridir. Kumuk adının geçtiği en eski kaynak Mahmud Kaşgarlı’nın Divanü Lügati’t-Türk adlı eseridir. Kaşgarlı, Kumuk kelimesinin karşılığı olarak “bir zaman yanında bulunduğum beylerden birinin adı. Kumuk karşılığı at gübresi, başka gübreye bu ad verillmez. Kumukla karşılığında ise kumukladı, at kumukladı, at pisledi, at tersledi. Bir kimseyi Kumuk boyuna nispet edersen yine böyle denir. Bu bir adamın adıdır” bilgilerini vermektedir. Ayrıca Kumuk adının Kumik, Kumıh, Kumuh ve Gumik, Gumuh şekilleri de vardır. W. Barthold, bölgedeki Türklerin Kumuk adını, dağlardan ovalara inen ve siyasî sebepler ile bir kısmı ayrılıp, Türklere karışan ve Türkleşen kazı Kumuklarının yaşadığı Kumuk kasabasından aldıklarını iddia etmiştir. A. Wanbery’ye göre kelime kımıldamak, deprenmek anlamındadır ve kı fiilinden türemiştir. Bekir Çobanzade kelimenin Kuma ve Kama kökünden ak ve uk ekleri ile Kamak ve Kumak şeklinde türetilmiş olduğunu ve Kamalı, anlamını taşıdığını ortaya atmaktadır. Kumuk Türkleri, Kuzey Kafkasya’daki Kumuk ovasının ve Dağıstan’ın dağlık kesiminin yerli halklarındandır. Etnik bakımdan Kıpçak ve Oğuz boylarının bu sahada kaynaşmasından meydana geldik leri ileri sürülen Kumuk Türklerinin dillerindeki Kıpçak ve Oğuz gurubu özellikleri bu görüşü desteklemektedir. Sözlük mânâları bir yana bırakılacak olursa açıkça anlaşılıyor ki Kumuk Türkleri daha 10. yüzyılda kendi adlarıyla tarih sahnesindedirler. Yukarıdaki çeşitli görüşlerde de görüldüğü gibi 10. yüzyılda Hazar Devleti’nin dağılmasıyla bölgeye gelen Oğuz ve Kıpçak Türk soylu kavimlerle yerli Kafkas halklarının bir ölçüde kaynaşmasıyla oluşmuş Türkçe konuşan bir kavimdir. Üç ana kabileye ayrılmış olan Kumuklar ova Kumukları olarak bilinen bugünkü Dağıstan Muhtar Cumhuriyeti sınırları içerisindeki Hosavyurt, Babayurt, Kızılyurt bölgelerine yerleşmiş olan kabileler ile Temirhan Şura olarak da bilinen Buyrak bölgesi kabileleri ve Mahaçkale yöresindeki Derbent ve İzbertaç şehirlerine yerleşmiş olan Kaytak bölgesi Kumukları olarak tanınırlar. Dilleri, şive ve gelenekleriyle Anadolu, Azerî, Karaçay ve Balkar Türklerine yakındırlar. Kumuk dili, Türk dillerinin Kıpçak gurubuna aittir. Bu dil güzel edebiyat dili olarak kabul görmüş olup, bugün Dağıstan halkları tarafından edebiyat dili olarak da kullanılmaktadır. Buynak, Kaybak ve Hasavyurt şiveleri birbirlerinden biraz farklıdır. Edebiyat dilinde Buynak ve Hasavyurt şiveleri tercih edilmektedir. Eskiden Kumuk Türkçesi Kafkasya’da anlaşma dili idi. Kumukların dini İslâm’dır. Dağıstan’da mevcut olan sosyal-siyasî kurumlar arasında en önemlisi Kumuk Türklerinin Tenglik örgütüdür. Tenglik (eşitlik) Dağıstan halklarının eşit hukuklu federasyonu biçiminde kurmayı en geçerli çözüm yolu olarak kabul etmektedir.
COĞRAFYA: Kumuk Türkleri, Dağıstan Cumhuriyeti’nin Kuzey-Doğu Kafkasya ile Hazar Denizinin Batı kıyısı boyunca, Azerbaycan Cumhuriyeti sınırlarından kuzeye doğru uzanan bölgesinde Hasavyurt, Babayurt, Kızılyurt, Kababudan Kent, Kayakent, Kaytak, kasaba ve bölgeleriyle Mahaçkale, İzbertaş, Bunaksk ve Derbent şehirlerinde yaşarlar. Kumukların kuzeyde komşuları, Nogay Türkleri, batıda Avar Türkleri ve Çeçenler güneyde Dargınlar, Tabasanlar ve Derbent civarında oturan bir kısım Azerbaycan Türkleridir.
EĞİTİM: Kumuk Türkleri, İslâm ile birlikte Arap alfabesini de kabul etmişlerdir. 1917 yılından sonra Kumuk Türk dili Buynak ve Hasavyurt ağızları temelinde gelişmiştir. 1929 yılında Lâtin yazısına dayalı bir yazı geliştirilmiştir. 1939 yılında ise Kiril yazısına geçilmiştir. Kumuklar zengin ve orijinal bir kültürün mirasçısı olup, gelişmiş edebiyat, folklor ve sanata sahiptirler. Kumukların zengin bir atalar sözü ve deyimler hazinesi vardır. Çeşitli kaynaklarda bunlardan binlercesi tespit edilmiş bulunmaktadır. Kumuk halk edebiyatı, zenginliğiyle nesilden nesile geçerek halk hafızasında canlı bir şekilde yaşamaktadır. Kumuk edebiyatı son zamanlarda çeşitli nevilerde ilerleme göstermeye başlamış olup, pek çok şair, edip, hikâyeci ve romancı yetiştirmiştir. Kumukca üç ana ağıza ayrılır. 1- Hasavyurt ağzı (kuzey) 2- Buynak ağzı (orta) 3- Haydak ağzı (güney). Bu ağızlardan Hasavyurt ağzı edebî dili şekillendiren ağızdır. Kumuk Türklerinin okuma yazma oranı % 99’un üzerine çıkmıştır. Dinî inançları İslâm’dır (Sünnî). İslâm bu coğrafyada 8. ve 9. yüzyıllarda yayılmaya başlamış ve 15. yüzyılın sonlarında kökleşmiştir. Günümüzde Kumuk Türklerinin yaşadığı tüm bölgelerde camiler vardır. Bazı verilere göre inananların oranı % 80’e ulaşmaktadır. Şu anda Mahaçkale’de Kumukların Özerk Ulema idaresi mevcuttur. Kumuk Türklerinden çok mühim şairler, yazarlar, bilim adamları, komutanlar, sanatkârlar, olimpiyat şampiyonları ve sporcular yetişmiştir. Mahaçkale, Kumuk Türklerinin tarihî merkezidir.
EKONOMİ: Kumuk Türkleri özellikle tarım ve hayvancılıkla uğraşan Türk topluluklarından biridir. Kumuklar hayvancılığı daha çok geçmişte yapmışlardır. Kumuk Türkleri yerleşik çiftçiliğe sahip halktır. Bu çiftçiliğin geleneksel alanları ise sekiz ve dokuzuncu yüzyıllardan beri gelişmekte olan hububat, meyvecilik ve bağcılıktır. Kumukların yaşadığı bölgeye haklı olarak Dağıstan’ın zahire ambarı denebilir. Çünkü cumhuriyet ekonomisinin % 70’i bu bölgede toplanmıştır. Aşağı yukarı bütün sanayi fabrikaları (âlet yapımı, makine yapımı, konservecilik, şarap endüstrisi vb.) buradadır. Ayrıca pirinç yetiştirme ve balıkçılık gelişmiştir. Bölgede petrol, doğalgaz, çeşitli mineraller, inşaat malzemelerinin ham maddeleri mevcuttur. Bunun dışında birçok yer altı ve yer üstü kaynakları da bulunmaktadır.
SONUÇ: Kumuk Türkleri tarihî süreçte Kafkasya bölgesinde Hun, Avar, Hazar, Peçenek, Uz, Selçuk ve Osmanlıların kavimler göçüne sahne olmuş bir geçit bölgesindeki Türk topluluklarındandır. Kumuk Türkleri, Kafkasya’nın dışında da Türkiye, İran ve Suriye’de yaşamlarını devam ettirmektedirler. Kumuk Türkleri örf, âdet, gelenek ve göreneklerini, kısacası millî kültürlerini günümüze kadar muhafaza etmişlerdir. Bu kıymetli değerlerini yarınlara da taşıyacaklarına inancımız tamdır. Yalnız Türk tarihi ve kültürü Türkistan’daki kaynaklarından itibaren çok iyi incelenmeli, tarihî ve kültürel değerlerimiz ortaya konmalıdır. Bilindiği üzere Türkler ana hatlarıyla batıda Balkanlardan doğuda Büyük Okyuanusa, kuzeyde Buz Denizinden güneyde Tibet’e kadar olan sahada yaşarlar. Toplam 12 milyon km2’lik bir sahaya yayılmış olan, Türklerin toplam nüfusu en basit hesapla 250 milyon civarındadır. Türkiye’den sonra en fazla demografik ve ekonomik potansiyele sahip olan Türk toplulukları Kafkasya ve Orta Asya’da bulunmaktadır. Orta Asya dediğimiz (Türkistan) da tarih, dil, din ve kültür birliği olan, Türk soylu topluluklar yaşamaktadır. 1990’lı yıllardan itibaren büyük değişimlere sahne olan, Balkanlar, Orta Doğu, Kafkasya ve Orta Asya ülkeleri ve tarihten gelen kültür ve tarih birliğine gelişen olumlu ilişkilere dayanarak bu bölgelerde yaşayan Türk topluluklarından Kumuk Türk topluluğunu tanıtmaya çalıştık. İleride diğer Türk akraba ve toplulukların da tanıtmaya çalışacağız.
DİPNOTLARI
1- A. CAFEROĞLU, Türk Kavimleri 1983, Ankara.
2- N. DEVLET, Çağdaş Türk Dünyası 1989, İstanbul.
3- N. DEVLET, Doğuşundan Günümüze Büyük İslâm Tarihi ek cilt. 1993, İstanbul.
4- E. MÜTERCİMLER, Türkiye-Türk Cumhuriyetleri İlişkiler Modeli 1993, İstanbul.
5- H. LEYLAK, Orta Asya ve Kafkaslarda Türklerin Demografik Yapısı (20.yy.) 2000 Ankara.
6- Ç. PEKACAR, Yeni Türkiye Dergisi, sayı: 16, Türk Dünyası Özel Sayısı, 1997.
7- Z. KAYMAZ, Yeni Türkiye Dergisi, sayı: 16, Türk Dünyası Özel Sayısı 1997.
8- Sovyetler Birliği Sonrası Bağımsız Türk Cumhuriyetleri ve Analizi TOBB. 1992 İstanbul.
9- K. ALİYEV Avrasya Etütleri (TİKA) cilt: 2, sayı: 2, 1995 Ankara.
10- N. KAŞIKCI – H. YILMAZ, Kafkaslar, 2000 Ankara.
11- Y. DÖNMEZ, Türk Dünyasının Beşerî ve İktisadî Coğrafyası, 1997 İstanbul.
12- N. KÖSOĞLU Türk Yurdu Dergisi, cilt: 22, sayı: 178 Ankara
13- M. BALA, Kumuklar Mad. İslâm Ansiklopedisi, cilt: 6
14- Z. V. TOGAN, Umumî Türk Tarihine Giriş, 1981 İstanbul.
15- T. CAN, Türksoy Dergisi, sayı: 6, 2000 Ankara.
16- Büyük Larousse, Kumuklar Mad. cilt: 12.
17- F. BOZKURT, Türklerin Dili, 1992 İstanbul.
18- T. CAN, Orkun Dergisi, sayı: 47, 2002 İstanbul.
19- U. TAVKUL, Etnik Çatışmaların Gölgesinde Kafkasya, 2002 İstanbul.
