Yüce Türk milletinin şanlı tarihinde binlerce kahramana rastlamak mümkündür. Ancak bunlardan Bumın Kagan’ı da pekçok Türk büyüğü gibi ayrı bir yere koymak gerekir. Çünkü, o, Türk topluluğunun milletleşme sürecindeki en önemli şahsiyetlerden birisidir. Bugün Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde yaşadığımız devletin temellerinde de bu büyük insanın rolü vardır.
Bumın ve kardeşi İstemi’nin kurmuş olduğu devlet ile onun uzantıları yüzlerce yıldan beri dünyanın en önde gelen ülkeleri arasında bulunmuşlardır. Dolayısıyla onların tesis ettiği Kök Türk Kaganlığı her bakımdan modern bir devlet olup, anlayış ve teşkilat yapısıyla, daha sonraki devletlerimizin de esasını teşkil etmiştir.
Çin kaynaklarında ismi T’u-men (Tümen veya Tuman) şeklinde transkripsiyon edilen bu Türk beyi, Börülüler (Aşina) sülalesinin nüfuzlu kişilerinden biri idi. Bu Börülüler sülalesi ve onların hükmettiği bazı Türk boyları kendi hallerinde yaşarken, Kuzey Çin’de yer alan Tabgaç Türk idaresiyle aralarında bir anlaşmazlık çıkmış ve bu yüzden 500 ailelik bir kitle halinde Altay Dağlarına sığınmak zorunda kalmışlardı. Altay Dağları bölgesine gelen bu Türkler, demircilik ile meşguldüler. Onlar, Juan-juanlara çelik üretmekle beraber, Asya’nın en iyi silahlarını yapıyorlardı. Demircilik uğraşı Türkler açısından diğer Asya topluluklarına karşı bir üstünlüktü. Bununla birlikte Börülüler ile diğer bazı Türk zümreleri arasında da anlaşmazlıklar olduğunu görmekteyiz. Juan-juanlar da yine bazı Tölös (Türk) boylarıyla kavgalıydılar. Zaman zaman Juan-juan idaresi altına girmek istemeyen Tölüslerle, onların arasında çok kanlı savaşların geçtiğine de şahit oluyoruz. Asya’nın hakimi durumundaki bu Juan-juan devletinin bazan bu Tölöslerle yaptıkları savaşlarda, bazan karşılaştıkları tabii felaketlerde, baz n da kendi iç kavgaları sırasında oldukça yıprandıkları anlaşılmaktadır. İşte bütün bu şartlarda, Börülülerin rakibi durumundaki bir Tölös ayaklanmasında onlar, Juan-juanlara yardım ettiler ve buna karşılık da Börülülerin begi Tümen (Bumın), Juan-juan hükümdarı Anaguey’in kızını istedi. Buna çok kızan Anaguey; “Siz benim kölelerimsiniz, demircilerimsiniz, böyle bir talepte bulunmaya nasıl cesaret ediyorsunuz”, diye bu teklifi reddetmişti. Bu isteğin yerine getirilmemesi üzerine Bumın, bu kez Batı-Tabgaç (Kuzey-Tabgaç) devletine bir elçi gönderip, evlilik suretiyle onlarla ilişkiler kurmak istedi. Böyle bir teklifin kendi çıkarlarına da uygun düşeceğini bilen Batı-Tabgaçlar dileği olumlu karşıladılar.
Birbirlerine sıkı bir bağla bağlanmış olan Kök Türkler, artık Orta-Asya’nın etkili bir gücü olmuşlardı. Tabgaçlarla aralarındaki evlilik faaliyetleri ve bu evlilik işinin gerçekleşmesi onları harekete geçirmeye yetti.
Bundan sonra Bumın ve kardeşi İstemi dört tarafa ordu sevketmişlerdir1. 552 yılının başında Bumın’ın liderliğindeki Kök Türkler, Juan-juan ülkesine hücum etti. Juan-juan ordusu ağır bir mağlubiyete uğratılınca, Anaguey kendi canına kıydı, oğlu ise Çin’e kaçmak zorunda kaldı. Bundan sonra Bumın İl-Kagan unvanını aldı ve Kök Türkler, tarihî Türk yurdu Ötüken’i merkez yaptılar.
Kitabelerde Kök Türk Kaganlığının kuruluşu şu cümlelerle anlatılmaktadır: Yukarıda mavi gök, aşağıda yağız yer yaratıldıktan sonra, ikisinin arasında insan oğlu yaratılmış. İnsan oğlunun üzerine atalarım Bumın Kagan ve İstemi Kagan oturmuş; oturduktan sonra Türk milletinin ülkesini, töresini idare etmiş, düzenlemiş, dört taraf hep düşman imiş. Asker sevkedip dört taraftaki halkı hep itaata almış, tabî etmiş. Başlılara baş eğdirmiş, dizlilere diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan-Yış’a kadar, batıda Temir-Kapı’ya kadar milletini yerleştirmiş. İkisinin arasında pek teşkilatlı Kök Türkler böylece oturur imiş. Bilge kagan, yiğit kagan imiş. Bakanları da yine bilge ve yiğitmiş şüphesiz. Begleri de, milleti de yine doğru imiş. Onun için ülkeyi böylece tutmuş, ülkeyi tutup töreyi düzenlemiş. Kendisi daha sonra ölmüş2.
Bu teşekkülden sonra Bumın Kagan, devletin batı kanadının yönetimini, yani On-Okların idaresini kardeşi İstemi’ye vermiştir. Kök Türklerin meydana getirmiş oldukları birliğe Baykal-Selenge bölgesindeki Oguz, Uygur ve başı-boş Tölös boyları, Altaylardaki Karluklar, Sayan bölgesindeki Kırgızlar ve batıdaki Türgişler katılmışlardır. Bu kadar geniş bir sahaya sahip olmak elbette kolay değildi, ama Kök Türkler bunu başardılar. Onlardan önce Hunlar da bunu denemişlerdi, ama Hun hakimiyeti daha çok güce dayalıydı. Her ne kadar Kök Türk idaresinde de bağlı boylar üzerine mutlak hakimiyet söz konusu ise de; kutsal devlet anlayışı artık yer etmeye başladığından, halkların pekçoğu Kök Türk idaresine gönüllü tabi olmuşlardı. Bu arada Çin ile de diplomatik ilişkiler kurmaktan geri durmayan Bumın, devletin temellerinin atılmasından hemen sonra, 552 senesinde öldü.
Elimizdeki kaynaklarda Bumın’ın ne şekilde ve ne sebepten öldüğü bildirilmemiştir. Bumın’ın ölümü ve cenaze merasimi konusunda kitabeler şöyle demektedir. İli tutup, töreyi düzenlemiş. Kendisi sonra ölmüş. Yasçı, ağlayıcı, doğuda gün-doğusundan Bök-halkı, Çöllüg-İlliler, Çinliler, Tibetliler, Avarlar, Romalılar, Kırgızlar, Üç-Kurıkanlar, Otuz-Tatarlar, Kıtanlar, Tatabılar gelip ağlamış, yas tutmuşlar. Bu kadar ünlü kagan imiş3. Onun cenaze merasimine zamanın bütün önemli ülkeleri temsilci yollamışlardır. Ancak bu satırlardan sonra gelen, ondan sonra küçük kardeşi kagan olmuş4 cümlesinden, yerine kardeşi İstemi’nin geçtiğini çıkarmak mümkündür. Zaten kitabelerin başında, Türk Yaradılış Destanı anlatılırken İstemi’den de kagan diye söz edilmesi bu iddiayı kuvvetlendirmektedir5.
Bumın ile kardeşi İstemi’nin kurmuş olduğu devlet, bugünkü devletimize de adını verdi. Börülülerin gözü-pek yiğitleri Kök Türk Kaganlığını kurarken, devletin adını kimsenin itiraz etmeyeceği şekilde seçtiler. Bugün yeryüzündeki bütün Türkler onlara çok şey borçuludurlar.
DİPNOTLARI
1. Bakınız, Köl Tigin Yazıtı, Doğu, 2; Bilge Kagan Yazıtı, Doğu, 3.
2. Bakınız, Köl Tigin Yazıtı, Doğu tarafı, 1-4; Bilge Kagan Yazıtı, Doğu tarafı, 1-5: Üze kök tengri asra yagız yer kılındukda ikin ara kişi oglı kılınmış. Kişi oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, İstemi Kagan oluşmış; olurıpan Türk bodunıng ilin törüsin tuta birmiş, iti birmiş, töri bulungdakı bodunıg kop yagı ermiş. Sü sülepen tört bulungdakı bodunıg kop almış, kop baz kılmış. Başlıgıg yükündürmiş, tizligig söktürmiş. İlgeri Kadırkan Yışka tegi, kirü Temir Kapıgka tegi konturmış. İkin ara idi oksız Kök Türk ança olurur ermiş. Bilge kagan ermiş, alp kagan ermiş. Buyrukı yime bilge ermiş erinç, alp ermiş erinç. Begleri yine, bodunı yime üz ermiş. Anı üçün ilig ança tutmış erinç. İlig tutıp, törüg itmiş. Özü ança kergek bolmış.
3. Bakınız, Köl Tigin Yazıtı, Doğu, 3-4; Bilge Kagan Yazıtı, Doğu, 4-5: İlig tutıp, törüg itmiş. Özi ança kergek bolmış. Yogçı, sıgıtçı, öngre kün togsıkkda Bök-eli, Çöllüg-el, Tabggaç, Tüpüt, Apar, Apurım, Kırkız, Üç-Kurıkan, Otuz-Tatar, Kıtany, Tatabı bunça bodun kelipen sıgtamış, yoglamış. Antag külüg kagan ermiş.
4. Bakınız, Köl Tigin Yazıtı, Doğu, 5; Bilge Kagan Yazıtı, Doğu, 5: Anta kisre inisi kagan bolmış.
5. Bakınız, Köl Tigin Yazıtı, Doğu, 1; Bilge Kagan Yazıtı, Doğu, 3.
